Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Geeuwhonger naar naakte lichamen
De kartonnen harem van Willem Jan Otten

Willem Jan Otten

Denken is een lust door Willem Jan Otten Uitgever: Querido, 72 p., f 17,50
Adriaan Morriën

Denken is een lust van Willem Jan Otten, een boekje van tweeënzeventig bladzijden, wordt gepresenteerd als ‘een essay over de pornografische zucht, geschreven door iemand die zichzelf beschouwt als de maat der dingen, in plaats van de openbare zede, de goede smaak, de vrouwenbeweging of de zuivere liefde’. Het essay bestaat uit twee vrijwel even omvangrijke hoofdstukken, namelijk ‘Zien is kennen’ en ‘Denken is een lust’. Beide hoofdstukken zijn verdeeld in wat men ‘perioden’ zou kunnen noemen, perioden die slechts nu en dan meer dan twee bladzijden beslaan en alle een aanduidende of samenvattende betiteling hebben, zoals ‘Het begint met de buitenkant’, ‘De paniek van de verwisselbaarheid’. ‘Het postclitorale tijdperk’, ‘Verzoek om onbegrip’ enzovoort - intrigrerende betitelingen, moet men toegeven.

Een eerste lezing van Ottens essay veroorzaakte bij mij een ‘brainstorm’, doordat Ottens analyse van de pornografische verslaving mij niet slechts tot instemming, twijfel of tegenspraak prikkelde, maar vooral ook perspectieven opende in wat ik gemakshalve als mijn ‘innerlijke ruimte’ zou willen omschrijven. Die eerste lezing bracht mij ook enigszins in verwarring, niet zozeer vanwege het attractieve onderwerp van Ottens beschouwing als wel doordat ik moeite had de draad van zijn betoog te volgen. Is zijn essay wel een betoog? vroeg ik mij af, een vraag die ik bevestigend moest beantwoorden. Denken is een lust heeft wel degelijk het karakter van een bewijsvoering, van een streven algemene geldigheid te ontdekken in verschijnselen die tegelijk als persoonlijke belevenissen, als een persoonlijk avontuur of waagstuk worden beschreven, geboekstaafd door een ‘ik’ die Otten zelf moet zijn, voor zover een ‘ik’ op papier ooit, zelfs in autobiografische geschriften, met de ‘totale’ schrijver en mens mag of kan worden vereenzelvigd. Hoe het zij, Otten onderbreekt zijn betoog, dat een wettigende, aforistische en soms apodictische allure heeft, nu en dan voor de beschrijving van handelingen en verkenningen die als fragmenten van een autobiografie kunnen worden beschouwd, gezien vanuit het oogpunt van de seksuele aberratie, zou men vroeger zeggen, die het thema van zijn verhandeling vormt.

Hoe schetsmatig die fragmenten ook mogen zijn, ze zijn er niet minder indringend om, zoals de beschrijving van het bezoek van de sexshop, de ‘Sperm-à-go-go’, zoals Otten die instelling noemt, de karakteriseringen van de klant, van de eigenaar of beheerder van de zaak, van de relatie die beiden met elkaar onderhouden, en van de sfeer die in de sexshop heerst en die Otten met de horror vacui van een Italiaanse kerk vergelijkt, een heilige schrik die om contemplatie vraagt. Of, om een ander voorbeeld te geven: het begin van het tweede hoofdstuk waarin Otten beschrijft hoe hij als jongen de seksualiteit ontdekte, die van de zelfbevrediging, een ontdekking die het eigenlijk niet was, omdat de jonge Otten door de lectuur van Verstandig ouderschap, waarop men bij hem thuis was geabonneerd, geducht was voorgelicht en evenzeer misleid. De NVSH heeft immers evenveel misvattingen verwekt als uit de wereld geholpen. De grootste misvatting die door de NVSH in omloop werd gebracht, is volgens Otten (en daarin heeft hij stellig gelijk) dat schaamte een overwonnen standpunt zou zijn.

Afbeeldingen

Het wordt tijd te stipuleren dat de pornografie waarover Otten schrijft, niet van literaire maar van picturale aard is, al wijdt de auteur tegen het einde van zijn verhandeling een periode aan het universum van Sade, dat op het principe van de omkering berust. Het gaat bij Otten dus niet om verhalen maar om afbeeldingen die in de vorm van tijdschriften worden aangeschaft, door de verslaafde moeten worden aangeschaft, telkens weer, omdat zijn verzameling door het kijken, dat ook een vorm van denken is, wordt verbruikt en aanvulling behoeft. ‘De geeuwhonger naar naakte, zeer naakte lichamen,’ bekent Ottens ‘ik’ al aan het begin van zijn boekje, ‘bestrijd ik met naakte, zeer naakte lichamen’ - een vorm van homeopathie, zou men kunnen zeggen. Die ‘zeer naakte’ lichamen moeten nieuw, dat wil zeggen fris zijn. Op grond van hun frisheid (of ‘versheid’ kan men zeggen, om het consumptieve karakter ervan aan te duiden) worden ze met enthousiasme gevuld en zodoende tot leven gewekt. De verslaafde voert, ter bevrediging van zijn drang, - in veler ogen armzalige of stuitende - afbeeldingen een toneelspel op waarin hij als de ‘deus intra machinam’ functioneert.

Zijn de lichamen verbruikt, is de lust die hun aanblik verschaft uitgeput, dan worden de afbeeldingen ervan in een schoenendoos opgeborgen, door Otten de ‘kartonnen harem’ genoemd, een benaming die een verwijzing naar andere vormen van spaarzucht inhoudt. Prozaîscher, onromantischer en cynischer kan het al niet, zullen velen ongetwijfeld denken. Maar het valt niet te ontkennen dat mensen elkaar ook in de ‘gewone’ omgang verbruiken en dat het slijtageproces de grootste bedreiging vormt waaraan relaties zijn blootgesteld. In het huwelijk kan de mate van het verbruik, dat niet in verdovende sleur is omgezet of anderszins wordt ‘gecompenseerd’, een reden zijn waarom de echtgenoten uit elkaar gaan.

Ook wie voor zijn seksuele bevrediging aan pornografie is verslaafd, gaat scheidingen aan die wel degelijk smartelijk kunnen zijn, al verlopen ze zonder de veelal ellendige complicaties die zich voordoen wanneer huwelijkspartners uit elkaar gaan. Maar dank zij de ‘kartonnen harem’ bestaat in de pornografie de mogelijkheid een scheiding ongedaan te maken, telkens wanneer het verlangen naar het kortstondige ‘huwelijk’ van de verslaafde met een object opnieuw in hem ontstaat. Het object is tegemoetkomend, gewillig, kortom volmaakt passief, en kan daarom ook op een volmaakte wijze met enthousiasme worden gevuld en tot leven gewekt. In het ‘gewone’ verkeer tussen vrouwen en mannen is voor een verbintenis wederzijdse betovering vereist, een kwaliteit waarover niemand vrij kan beschikken, omdat ze aan het toeval is overgeleverd. In de pornografie is het toeval, zodra de afbeelding aan de verslaafde ‘bevalt’, uitgebannen. Het lot neemt zijn loop, evenals bij een executie. In zekere zin vormt de omgang van de verslaafde met zijn object een ideale toestand, de verwerkelijking van een utopie. Buiten een gefantaseerde wereld is het streven van de mens tot falen gedoemd. Het falen maakt zijn menselijkheid uit.

Grondpatroon

Op een enkele uitzondering na vermeldt Otten geen titels van de tijdschriften die zijn ‘ik’ verzamelt. Ik betreur dat een beetje, hoewel het van het begin af aan duidelijk is dat het essay niet is bedoeld als een poging tot inventarisatie. Het ontbreken van titels heeft bij mij aanvankelijk bijgedragen tot de verwarring waarover ik het had en waardoor ik in het onzekere verkeerde over de pornografische variëteit waarop Ottens onderzoek is gericht. Otten specificeert het verschijnsel van de pornografie niet, omdat hij het als een geheel beschouwt, ongeacht de verbijzonderingen, onverschillig of het harde dan wel zachte pornografie betreft, en of de pornografie met speciale attracties, zoals de anale, de bestiale of welke andere ook, is toegerust. Het gaat hem in zijn verhandeling om het ontwikkelen van een model dat de waarheid, en wel de zijne, het dichtst benadert, een grondpatroon waarop kan worden gemoduleerd, hoewel modulaties het gevaar in zich bergen het patroon te vervalsen en het extreme karakter van de seksuele lust te verdoezelen (een term die bij Otten nog al eens voorkomt). Extremisme veronderstelt, op welk gebied ook, in zijn ‘bemoeienis’ het grootst mogelijke verschil, een volstrekte tegenstrijdigheid. Verwisselbaarheid en uniciteit zijn de begrippen waarvan Otten uitgaat voor zijn karakterisering van de seksuele lust en de bevrediging ervan. Ze vallen samen als de onontkoombare, en in de pornografie noodzakelijke, paradox waaraan de mens in de bevrediging van zijn lust is overgeleverd. Ook in het ‘gewone’ liefdesverkeer maken de partners, betoogt Otten, elkaar tot object en is ieder alleen op een even lustvolle als heilloze wijze. Eenzamer, meer alleen kan men niet zijn. Deze constatering is de kern van Ottens exposé dat zich als een met een elegante wraakzucht bedreven demaskering van de seksuele lust onthult. De bij vlagen briljant geschreven verhandeling heeft voor mij in elk geval de verdienste dat het mij op ‘ideeën’ heeft gebracht, het inzicht in mijn ‘innerlijke ruimte’ heeft vergroot. Van welk boek kun je dat al zeggen?

En toch! Hoewel ik Otten uiteraard het volste recht toeken zijn opwindende idiosyncrasie als de beschrijving van een model te presenteren, zou ik graag hebben gezien dat hij allerlei implicaties die uit het thema van zijn verhandeling voortvloeien, zoals de genetische, de psychologische, de sociologische en de culturele implicaties, niet slechts had vermeld maar er nader op was ingegaan. Dat hij dat niet heeft gedaan maakt zijn betoog weliswaar heel zuiver (‘in de leer’, ben ik geneigd eraan toe te voegen), maar soms ook enigszins schraal. Bovendien springt hij met de paradox om op een wijze die niet van ‘gevaar’ is ontbloot en zijn verkenningen van het gebied een enkele keer meer van de werkelijkheid (ook de zijne, komt het mij voor) verwijdert dan dat ze haar kadastreert: het gevaar van de abstractie. En tenslotte ben ik, eerlijk gezegd, nieuwsgieriger naar een zich in details vertakkende registratie dan naar modellering of theorievorming, hoewel ik ook daar allerminst afkerig van ben.

■