Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Willem Elsschot en Simon Carmiggelt

Wellevend, correct, vriendelijk
Carmiggelt betuigt zijn respect voor Elsschot

Ontmoetingen met Willem Elsschot door S. Carmiggelt Uitgever: De Arbeiderspers, 148 p., f 32,50
Karel van het Reve

Er zijn beroemde ontmoetingen tussen schrijvers. Zo bezocht de jonge Heinrich Heine de oude Wolfgang Goethe in Weimar. De Herr geheime Rath speelde bij zulke gelegenheden de welwillende beroemdheid en zijn bezoekers werden geacht zich eerbiedig en bewonderend te gedragen. Goethe vroeg belangstellend: ‘Woran arbeiten Sie jetzt, Herr Heine?’ Heine, die vaak erg brutaal was, antwoordde: ‘An einem Faust, Exzellenz!’ - terwijl toch bekend was dat er in Duitsland, ja, in de hele wereld, maar één man aan een Faust bezig was, en dat was Goethe.

Dan heb je, enige jaren later, Gogol die uit zijn Oekraïense vaderland naar Petersburg komt om carrière te maken. Zijn eerste gang is naar Poesjkin, toen - zoals nu - beschouwd als Ruslands grootste dichter. Hij belt aan, een knecht doet open en zegt: ‘Meneer slaapt.’ (In het Russisch gebruikte men in zulke gevallen de pluralis majestatis. Die knecht zei letterlijk: ‘Zij slapen.’ ‘Zeker laat gewerkt gisteravond?’ vroeg Gogol beleefd. ‘Kaartspelen zul je bedoelen,’ antwoordde de knecht.

In dat rijtje hoort ook de beroemde ontmoeting tussen Carmiggelt en Elsschot op zondag 29 mei 1960. Carmiggelt was in Antwerpen, besloot bij Elsschot langs te gaan. Hij belde aan in de Lemméstraat. Elsschot deed open. ‘Ik kan u niet onderhouden,’ zei hij, ‘ik moet naar bed om te gaan rusten. Want ik kom net uit het ziekenhuis, waar ik een operatie heb ondergaan.’ ‘Ik kom alleen maar even gedag zeggen,’ zei Carmiggelt.

Dat was op zondag 29 mei. Twee dagen later stierf Elsschot, en nog weer een paar dagen later kreeg Carmiggelt een brief van hem die hij op maandag had geschreven en waarin hij zich verontschuldigde dat hij zijn vriend Carmiggelt niet herkend had.

Diezelfde Carmiggelt heeft nu de stukken die hij in de loop der jaren over zijn ontmoetingen met Elsschot geschreven heeft, verzameld in een boek Ontmoetingen met Willem Elsschot, verschenen bij De Arbeiderspers. Daar staan ook de twee eerste ontmoetingen in: het kopen, in 1936, voor een kwartje, van Een ontgoocheling, met een inleiding van Greshof, die in die inleiding het gedicht Het huwelijk citeerde. Tot nu toe had Carmiggelt de Falklandjes van Heijermans mooi gevonden en proza geschreven dat via Heijermans op de Tachtigers teruggaat: ‘Breed van kracht staan de lichamen van de sjouwers verstard in de vaste omraming van de kolos die zij hijsen. De eeltige handen omkrampen het ruwe koord, de armen in eentonig geruk, de koppen rood gezwollen en zon beplensd, elke schoktrek van het touw in onwillekeurige cadans belevend.’

Dat is wel erg slecht proza. Jacobus van Looy is daar een kind bij. Merk op dat Carmiggelt zonder enige noodzaak verhuizers met ‘sjouwers’ aanduidt en een touw een ‘koord’ noemt - misschien omdat het hier thuishorende cliché ‘door de bovenmenselijke inspanning waren hunne aderen gelijk koorden gezwollen’ hem door het hoofd speelde. ‘Zon beplensd’ is wel leuk trouwens.

De tweede ontmoeting was met de meester zelf, in de Lemméstraat, in maart 1948, waarbij zij geen van beiden wisten wat ze zeggen moesten. Carmiggelt uitte zijn bewondering en Elsschot zei, Multatuli variërend, dat hij altijd beproefd had zuiver Nederlands te schrijven. Carmiggelt vroeg waarom Een ontgoocheling niet horrimlrt was en Elsschot gaf als verklaring dat het boekje misschien niet in de smaak was gevallen. Om toch nog iets van het onderhoud te redden reciteerde Elsschot zijn gedicht over Borms. Later hebben zij, gelukkig, onbevangener met elkaar gepraat onder het drinken van bier.

Wellevend

Carmiggelt heeft in dit boek zijn herinneringen aan Elsschot gelardeerd met brieven van Elsschot: aan Carmiggelt, Greshoff, Ter Braak, Marnix Gijsen, Frans de Bruyn, dr. Andries Kaas te Elspeet, dr. J.W. Muller, zekere Bosschaert, de Bijenkorf in Den Haag, het Gemeentearchief aldaar. Ook bevat het boek de lijkrede van de Antwerpse burgemeester aan het graf van Elsschot en zijn vrouw Fine, de Brief aan Walter uit 1939 - begin van een niet afgemaakte boek, de toespraak van Nijhoff bij Elsschots zeventigste verjaardag en twee opstellen, gemaakt door Elsschot voor een kleinzoon, een opstel over Kaas en een over holentekeningen.

Brief van Elsschot aan Greshoff over ‘Kaas’

De meeste brieven zijn in facsimile afgedrukt. De schrijfmachinebrieven - zo te zien dezelfde machine van 1933 tot 1960 - zijn zo mogelijk nog sprekender dan de met de hand geschevene. Iedere Elsschot-liefhebber zal dit boek trouwens alleen al kopen omdat het facsimile's bevat van de twee soorten briefpapier van Elsschot: het ene met linksboven A. DE RIDDER / Licenciaat van den Hoogeren Graad / Handels- en Consulaire Wetenschappen / PUBLICITEIT / UITGEVER, en het ander papier met linksboven PUBLICITEIT IN / SNOEK'S / ALMANAKKEN en rechtsboven A. de Ridder als ‘concessionaris’. (Zo bestaan er brieven van Dostojevski op het papier van de door zijn vrouw gedreven ‘Boekhandel F.M. Dostojevski (uitsluitend voor nietingezetenen) SPB, Smedenstraat 5, woning 10’.)

De door Carmiggelt voor dit boek gekozen brieven zijn schitterend. Men stelt zich Elsschot soms voor als een wat hoekige man, maar deze brieven tonen hem als een wonder van wellevendheid, correctheid en vriendelijkheid. Neem de Leda-episode. In Tsjip trouwt Adèle met die Pool. Dat moest in de kerk gebeuren. Maar zij had nog nooit een stap in een kerk gezet. In België waren vijftig jaar geleden dat soort dingen te regelen. Haar vader stapte naar een pastoor en krijgt opdracht haar in korte tijd de hele catechismus in te stampen. Zij heeft moeite met de maagdelijkheid van de Moeder Gods. ‘Daartoe zond God de Heilige Geest die Maria bevruchtte. Begrepen? Zij vraagt of zoiets mogelijk is en spreekt van Leda en de zwaan. Maar ik doe haar opmerken dat het die zwaan ernst was terwijl hier een geestelijke bevruchting leven verwekt heeft.’

Deze passage was te veel voor de twee katholieke redacteuren van Forum, Gerard Walschap en Marnix Gijsen. In hun onmetelijke bekrompenheid voelden zij zich ‘gekwetst’ door deze onschuldige woorden. Met ongelooflijk geduld en welwillendheid stelt Elsschot de heren een oplossing voor: de passage wordt in Forum geschrapt en hersteld als het verhaal in boekvorm uitkomt. Elsschot zal over dat schrappen dan verder zwijgen en alleen als hem ernaar gevraagd wordt zeggen dat het op verzoek van die papen gebeurd is. En de volgende dag, 21 februari 1934, komt hij met een tweede oplossing: het verhaal komt niet in Forum, maar in Greshoffs Groot-Nederland. De tekst kwam ten slotte toch ongeschonden in Forum - ik denk omdat Ter Braak zich niet aan katholieke censuur wilde onderwerpen.

Prachtig is trouwens Elsschots welwillendheid tegenover Ter Braak, die Tsjip niet zo geweldig vond, want het was niet veel meer dan het verhaal hoe iemands dochter trouwt en een kind krijgt. Het leent zich niet voor in nietzscheaans jar-

[p. 6]

gon gesteld commentaar. Je kunt er geen stuk over schrijven dat ‘Willem Elsschot en de idee’ heet. (Die titel heb ik nooit begrepen. Welke idee? Vroeger meende men geloof ik dat er zoiets bestond als ‘de idee’. Het laatst kwam ik die uitdrukking tegen omstreeks 1970, toen Annie Romein in een ingezonden stuk de Russische dissidenten in bescherming nam tegen de Russische overheid. Zij prees die dissidenten omdat zij tegen de verdrukking in ‘de idee’ hooghielden.) ‘Menno verwacht diepzinnigheid, filosofie. Maar als ik daar niet voor voel kan ik die niet geven,’ schreef Elsschot aan Greshoff. Een jaar eerder had Ter Braak het gedicht Jan Greshoff geweigerd voor Forum, omdat hij het nogal ‘faciel’ vond. ‘Onder ons gezegd, vind ik het gedicht, als gedicht, niet slecht. Het is niet zo sterk als Vondels gedicht op Oldenbarnevelt, maar jij bent ook nooit gehalsrecht.’ Kan het vriendelijker?

Geestigheid

Soms lijken Elsschots brieven op elkaar, zoals een cantate van Bach nergens zoveel op lijkt als op een andere cantate van Bach. Ik heb ergens een afschrift van een brief van Elsschot aan Jacques Presser, die hem een exemplaar gestuurd had van zijn boekenweek-verhaal (1957) De nacht der Girondijnen. Net als in een brief aan Carmiggelt haalt Elsschot bepaalde woorden aan om te laten merken dat hij de kwaliteit van het verhaal heeft opgemerkt.

Carmiggelt illustreert dat op elkaar lijken van sommige brieven treffend door behalve die laatste brief over dat niet herkennen ook een brief af te drukken van 12 juli 1958 aan de schrijver Bosschaert, een brief die op dezelfde wijze verloopt als de brief aan Carmiggelt van 29 mei 1960: ontmoeting met een onbekende, daarna de vraag of het eigenlijk wel een onbekende was, daarna het inzicht dat het een bekende was.

Door Carmiggelt gebruikte woorden die Elsschot niet kende

Iets dergelijks doet Carmiggelt met de voor hem zeer vleiende brief die Elsschot op 12 november 1959 aan de directie van het ‘grootwarenhuis’ De Bijenkorf stuurt, een brief waarin hij als inleider bij zijn eigen optreden Carmiggelt aanbeveelt, ‘die mij en mijn werk een paar jaar geleden op schitterende wijze bij het publiek geïntroduceerd heeft. Hij is gevat, spreekt een keurig Nederlands en is bovendien zeer geestig’. Onder die brief drukt Carmiggelt een fragment af van een brief uit 1937 aan Andries Kaas: ‘Zoals u zegt, vriend, ik houd niet van geestige mensen. Indien ik haten kon zou mijn haat in de eerste plaats naar geestige mensen uitgaan. “Geestigheid” is een gebrek aan eerbeid voor het leven.’

Soms zou je willen weten hoe iets afgelopen is. Bijvoorbeeld met de brief aan J.W. Muller, die bij Brill een tekstuitgave van de Reinaert moet hebben uitgegeven en ‘ontmakingghe van lanternen’ vertaald heeft met ‘oplapster van lantarens’. Elsschot stelt voor: ledigmaakster van schijthuizen, want hij vindt die straatverlichting van Muller een anachronisme. Ik zou wel eens willen weten wat huidige neerlandici van Elsschots lezing denken.

De aangrijpendste brief vind ik die aan Greshoff van 9 januari 1957. Elsschot is dan 74 jaar. De brief bevat de beste wensen voor 1957, een vederlicht en uiterst mild, nauwelijks geformuleerd verwijt dat Greshoff toen hij onlangs in Nederland was niet even naar Antwerpen is komen afzakken, en het prachtige slot:

‘Ja, Jan. Où sont les neiges d'antan? Mais oü est Ie preux Charlemagne? Maar je kent het oude lied:

Schön ist die Jugend
in frohen Zeilen.
Schön ist die Jugend
sie kommt nicht mehr.

Bald wirst du müde
durch 's Leben schreiten.
Und dir wird einsam sein,
im Herzen lehr.

Met hartelijke groeten je toegenegen, Fons

P.S. In April verschijnt mijn volledig werk bij V. Kampen in één band, blijkbaar omdat ik 7 Mei 75 word.’

Een van de afschuwelijke dingen in de Nederlandse cultuur is het nog steeds ontbreken van een uitgave van de volledige brieven van Elsschot. God mag weten waar dat aan ligt. Al zou men voorlopig alleen maar de brieven aan Greshoff uitgeven, die naar ik meen allemaal in het Letterkundig Museum liggen. Men kan spelling en interpunctie laten zoals ze zijn - lehr inplaats van leer - als die brieven maar gedrukt worden.

Elsschot heeft ergens geschreven - ik kan het citaat zo gauw niet vinden - dat het vereren van Multatuli ons aller voortdurende plicht is. Iets dergelijks kun je zeggen van Elsschot. En van Simon Carmiggelt kan worden gezegd dat hij die plicht getrouwelijk is nagekomen, vijftig jaar lang. Daarvoor verdient hij ons aller dankbaarheid.

■