Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

De brieven van een hopeloze intellectueel
Du Perrons epistolaire wellust compleet

Het achtste en laatste deel van E. du Perrons Brieven eindigt op 9 mei 1940. Op 14 mei overleed hij in Bergen. De acht door G.A. van Oorschot uitgegeven delen worden nog gevolgd door een negende waarin later teruggevonden brieven zullen worden opgenomen en dat het register zal bevatten. Deel acht bevat de brieven van 3 december 1938 tot 9 mei 1940. Op 21 september 1939 keerde Du Perron terug uit Indië waar hij dan drie jaar is geweest, ‘crisisjaren’ noemt hij ze. In Nederland ontplooit hij weer grote activiteit, maar zijn gezondheid werkt tegen. De laatste jaren van zijn leven staan in het teken van Multatuli en de dreigende oorlog.

Carel Peeters

In december 1938 ontvangt Du Perron de Gedichten 1904-1938 van Jan van Nijlen. Hij is dan twee jaar in Indië en de verwachting dat het terugzien van het land van herkomst hem zou opmonteren en hij er op korte termijn werk zou vinden dat bij hem paste was niet uitgekomen. Integendeel, hij verhuist herhaaldelijk omdat het klimaat voor hem en zijn vrouw niet uit te houden is, hij probeert werk te vinden en is met het bescheidenste baantje tevreden. Het baantje dat hij uiteindelijk krijgt op het Landsarchief in Batavia vergt te veel van zijn kostbare tijd en hij heeft het idee er zijn tijd te verdoen. Hij schrijft kritieken voor het Bataviaasch Nieuwsblad, is redacteur van het tijdschrift Kritiek en opbouw en voert zijn polemieken met koloniale journalist van de Java-Bode Zentgraaff. Hij besteedt niet weinig tijd aan het schrijven van brieven om het contact te behouden met andere problemen, een ander soort literatuur en met vrienden die toch dichter bij hem staan dan de weinige nieuwe vrienden die hij in Indië maakt. Zijn gezondheid laat in die tijd te wensen over, zijn ongenoegen over het niveau waarop hij moet werken verlaat hem niet. Hij heeft het gevoel ‘eeuwig pech’ te hebben. Zijn strijdlust is tegen deze achtergrond echter onverminderd groot en zijn nieuwsgierigheid en ontvlambaarheid verflauwen niet.

In deze sfeer van polemiek, onzekerheid en slechte gezondheid (‘'t Is een pijnlijke toestand weer, van niet weten wat je doen moet. Mijn toestand sinds 1933’, schrijft hij aan Ter Braak) is de ontvangst van Van Nijlen verzamelde gedichten meer dan een incident. Du Perrons vriendschap met Van Nijlen neemt in de ménagerie van zijn vriendschappen een bijzondere plaats in. Dat in Du Perron tegenstrijdige gevoelens leefden komt door deze vriendschap en in de bewondering voor Van Nijlen's poëzie onomwonden naar voren: aan de ene kant zijn polemische ijver, zijn ontembare behoefte schrijvers en vrienden af te meten aan zijn eigen maatstaven, een agressieve onderscheidingsdrift, aan de andere kant zijn behoefte aan sereniteit, evenwichtigheid, ongedwongen waardigheid, een aristocratie van de geest waarop een kwalificatie als ‘honnête’ van toepassing is, als deze niet al te vaak gebruikt was.

Deze laatste kant verbond hem met Jan van Nijlen aan wie hij in december 1938 een brief schrijft als reactie op de Gedichten 1904-1938 waarin hij zijn geluksgevoel en bewondering uitspreekt die hem beving bij het achter elkaar lezen ervan: ‘Deze heele bundel is er een om trotsch op te zijn, en wat je voornaamste kracht is, dat is en blijft dat je poëzie maakt zonder poëtische leugens, dat je èn compleet overal aanwezig bent én alles verantwoorden kan, als mensch, wat je als dichter zegt. Ik geloof eigenlijk niet dat er één voorbeeld is van een zoo constante en waardige eerlijkheid in onze heele literatuur.’ Hij neemt zich voor de bespreking van het boek in alle rust ter hand te nemen. ‘Ik wil nl. een uitstekende bespreking ervan geven.’ Die verschijnt in het Bataviaasch Nieuwsblad van 21 januari 1939 en verwoordt nauwkeurig wat hij in de brief summier deed uitkomen: ‘Er zijn dichters in onze taal voor wie ik misschien meer bewondering heb, die mij meer “meevoeren”, er is er geen die mij zozeer brengt in de milde streken van glimlachende berusting, die misschien de hoogste waardigheid is van de niet-strijdende, niet actieve mens, en in ieder geval de streken waarnaar de beste best kant in ons allen verlangen blijft: ik ken niemand die ik als dichter zo hoogacht.’

Arcadische dromen

Deze liefdesverklaring aan ‘de milde streken van de glimlachende berusting’ is de andere kant van Du Perrons ‘fatum’ in de jaren dertig: dat hij na ‘een intelligentie’ ook een ‘intellectueel’ moest worden, gedwongen door politieke en persoonlijke omstandigheden. In zijn brieven is herhaaldelijk sprake van heimwee naar de tijd dat hij vrienden ontving op zijn landhuis Gistoux in België; hij retoucheert in zulke gevallen alle storende elementen weg. ‘Gistoux’ bezoekt hem in zijn meest arcadische en somberste dromen omdat het een oase was én de bron voor de gevechten met ‘notarissen’ die hem, toen hij het moest verkopen, de aard van de werkelijkheid inpeperden met hun ‘zelfverzekerde domheid’. De existentiële teleurstelling die het gevolg was van de uit niets bestaande erfenis na de dood van zijn moeder verscherpten Du Perron zintuigen; hij werd nog meer op zijn hoede om niet de dupe te worden van de omstandigheden. Hij werd in het begin van de jaren dertig dan wel een intellectueel, wanneer hij zichzelf zo noemt gaat dat echter altijd gepaard met een bijvoeglijk naamwoord: een ‘abjecte’, een ‘hopeloze’ of een ‘perverse’ intellectueel.

Een ‘abjecte’ intellectueel noemt hij zichzelf tegenover Héverlé (Malraux) in Het land van herkomst omdat hij nog niet toe is aan ‘broederlijke gevoelens’ voor de massa en zich zelfs niet wil aansluiten bij de partij die hem het minst antipathiek is. Een ‘hopeloze’ intellectueel noemt hij zich tegenover Wijdenes (Ter Braak) in de roman, een ‘fatum’ dat hem zijn ‘collectiviteit’ onder intellectuelen doet zoeken, ‘degenen die niet naar de politiek zijn overgelopen, onder welk voorwendsel dan ook.’ Een ‘perverse’ intellectueel noemt hij zich in een brief aan Greshoff in februari 1939: ‘Jij bent tenslotte een gezonde bohémienachtige kankeraar, maar mij konden ze weleens als perverse intellectueel conspueeren.’ Dit schrijft hij in het kader van zijn overwegingen om naar Zuid-Afrika te verhuizen. Het laat ook zien hoezeer hij er zich van bewust was een lastig iemand te zijn, iemand die weigert compromissen te sluiten en daardoor altijd en overal roet in het eten gooit. Voor politici, gelovigen en de bourgeoisie is dat ook wat men voor zich ziet als men denkt aan een intellectueel: de spelbreker, degene die nooit eens zijn scepsis thuislaat en altijd wel iets heeft tegen te werpen. In januari 1940 neemt Prof. J.B. Tielrooy contact met hem op om zijn medewerking te vragen aan Elseviers Maandschrift, waarvan hij per 1 januari redacteur is geworden. In zijn tweede antwoordbrief probeert Du Perron zijn positie duidelijk te maken tegenover iemand met aardige kanten, maar die zich toch eerder thuisvoelt bij Coster dan bij Ter Braak: ‘Mijn bedoeling is dat ik eraan hecht door menschen als Van Moerkerken... en u “gekend” te worden zooals ik ben, en vergis u niet: au fond ben en blijf ik een verfoeilijk spelbreker, voor werkelijk-aardige menschen als u bent. Het is een kwestie van toon en “temperament”, meer dan van maatschappelijke of zelfs menschelijke idealen.’

Du Perron kon zich de ‘waardigheid van de niet-strijdende, niet actieve mens’ niet veroorloven en zocht die overeenkomstig zijn temperament juist in de strijd. In de periode die deel acht van de Brieven omvat werkt hij aan het eerste deel van een geplande reeks onder de titel De onzekeren. Het is een van de fascinerendste kanten van Du Perrons schrijverschap dat hij dit project op touw zette, ook al is alleen het eerste deel, Schandaal in Holland, klaargekomen. Aan de hand van dit project kan men leren wat het is om in nuances te denken. Er is geen schrijver in Nederland voor wie het woord ‘strijd’ zo veel betekende en die toch zo weinig waard achtte om voor te strijden: slechts de waarden van de smalle mens. Hoe ‘smal’ en ‘weinig’ ook, deze ruimte werd des te intensiever benut. Zozeer dat Du Perrons ‘roep’ niet die was van een ‘onzekere’, eerder het omgekeerde. Hij stond bekend als iemand die het wel wist en voor wie ‘halfzachtheid’ - toch een uiting van onzekerheid - onaangename associaties had, behalve als het om Indische vrienden ging, want in die omgeving was halfzachtheid ten opzichte van de ‘hard boiled eggs’ weer een kwaliteit. De personages die hoofdpersoon zouden zijn in de ‘romans’ van de reeks De onzekeren moet men zien in het licht van een ‘onzekere’ als Multatuli, wiens verdediging Du Perron de laatste jaren van zijn leven in verschillende boeken en brochures op zich nam. Du Perron leefde zijn polemische driften altijd uit in de verdediging van dit soort schrijvers, allemaal in het bezit van een ‘kapotte genialiteit’. Het bijvoeglijk naamwoord is hier, zoals in het geval van de intellectueel, niet onbelangrijk: ze staan steeds voor iets dat in tegenspraak is met het woord waar ze bijhoren. Geniaal, maar ook kapot, intellectueel, maar dan pervers. De onzekeren van Du Perron zijn non-conformisten van nature; ze zullen altijd hun hoofd stoten omdat ze het niet extensief met de wereld op een accoordje gooien, maar intensief hun smalle eigen terrein verdedigen. Zo smal, dat Du Perron in een discussie met Ter Braak over het al dan niet bestaan van een ‘elite’ hij de kleinst mogelijke elite-vorming aanhangt: ‘De elite, dat zijn mijn vrienden.’

Schijnzekerheden

In een brief aan Jan van Nijlen van 31 oktober 1939 legt Du Perron uit wat De onzekeren zijn: ‘Willem (Zwier van Haren, in Schandaal in Holland, CP) is een onzekere, Onno een schijnzekere, die toch opeens wordt doorgebroken en verder een onzekere wordt met schijnzekerheden. De figuren van Van Schendel zijn, bij alle ongelukken die hun overkomen,

[p. 4]

vaak onveranderbaar zekeren, zoo Gerbrand in een Holl. Drama, Rossaart in De Waterman, Kasper in De Grauwe Vogels; zij kunnen wel twijfelen en “niet weten”, hun zekerheid zit in hun aard, hun “wezen” zou Jany zeggen. Nu zullen mijn personages voortdurend onzekeren zijn; het zijn drama's van menselijke onzekerheden uit den aard van 't beestje voortspruitend, en de hele reeks zal zoo'n beetje moeten bewijzen dat de “vrije wil” iets zeer relatiefs is hier op aarde.’ Dit is een van de weinige keren dat Du Perron het over de achtergronden van de beoogde reeks heeft. Het is goed voorstelbaar dat tot de personages in de reeks Slauerhoff, De Nerval en Poe zouden zijn gaan behoren. Het menselijk drama dat hij bijvoorbeeld in Schandaal in Holland schildert is altijd ook een intellectueel drama, omdat het een uit het ander voortvloeit.

Afgezien van een polemisch temperament bezat Du Perron ook, zo blijkt ook weer uit deze brieven, een genereus temperament. Hij is wel voortdurend bezig gelijkgezinden te zoeken, zijn brieven aan nog onbekenden zijn uiterst welwillend. Zijn ideaal, het beginnen van een ‘eigen tijdschrift’ met in de redactie Ter Braak, Vestdijk, Marsman, staat in dienst van de maximale zuiverheid, ‘een gezamenlijk avontuur’ dat ertoe moet leiden dat we tenminste ‘dáár onbedild en onbeduimeld onszelf kunnen zijn.’ (Dit schrijft hij na moeilijkheden met Groot Nederland, de naam voor het nieuwe tijdschrift zou De nieuwe Vrijheid zijn.) Dit denken in termen van maximale zuiverheid bracht hem herhaaldelijk in conflict met Greshoff, die het als redacteur van Groot Nederland allemaal veel losser zag en Du Perrons idee van loyaliteit niet altijd even goed verstond. Zoals in het geval van Du Perrons tegenvoeter in de verdediging van Multatuli, J. Saks, wiens voor Du Perron onpruimbare artikelen Greshoff toch opnam, ondanks een ‘waarschuwing’. Niettemin is de correspondentie met Greshoff overvloedig en is Du Perron met groot gemak vergeetachtig.

Du Perrons omgang met vrienden zou een apart hoofdstuk waard zijn in zijn biografie. De brieven zijn daarvoor bij uitstek het materiaal. Al in deel vier treffen we de komische brieven aan Marsman en Greshoff over het ‘toelatingsexamen’ dat men volgens de heren moet doen om bevriend te worden met Du Perron. Bij die gelegenheid, 25 september 1933, schrijft Du Perron zijn ‘Apologie van Perronius’, bestaande uit een korte brief met ettelijke PS-en waarin uiteindelijk het hoge woord eruit komt: ‘In laatste instantie geloof ik dat het hierop neerkomt: er moet ergens een moreele achtergrond zijn, ook in de volmaakste liefde, ook in de volmaakste vriendschap. Men eischt voor zichzelf of men wil of niet, dat degenen van wie men houdt “up” zijn “to” een zekere moreele standaard. Anders is het gevoel misschien nog heel echt, maar de verhouding krijgt iets vuigs... Mijn moreele “rechterschap” komt er in laatste instantie dus op neer dat ik niet als vriend kan beschouwen dien ik eigenlijk ergens veracht.’ Volgt een passage over Nietzsche en zijn behoefte om zijn vrienden te bewonderen, ook al verdienden die het niet en leidde het tot ontgoochelingen. ‘Ik ben dan heel wat gewoon-menschelijker en “prettiger” aangelegd, maar ik begrijp die “hang” ook volkomen!’ Deze twee: een moreel vertrouwen in vrienden en de behoefte tot bewondering bepalen Du Perrons schermutselingen met zijn vrienden. Op die basis is het voor hem ook mogelijk om ze steeds de waarheid te vertellen en kritiek uit te oefenen op hun werk. Het model voor zijn vriendschapsverhoudingen is ook hier Multatuli, die hij verdedigt ‘als een vriend.’

Vat vol tegenstrijdigheden

Wat in dit deel over Multatuli staat ontlokt K.L. Poll de tendentieuze suggestie dat Du Perron zelfs van zijn beste vriend genoeg kon krijgen en hem zelfs afviel. Hij citeert daartoe (NRC Handelsblad 29 maart j.l.) zinnen als ‘Ik begin nu meer dan genoeg te krijgen van Multatuli’ in een brief aan J.B. Tielrooy. Wat K.L. Poll hiermee voor heeft is geen vraag: verwarring stichten omtrent Du Perrons loyaliteit ten aanzien van vrienden. Een van de goede redenen om Du Perrons brieven compleet uit te geven, en niet een keuze, is dat het daardoor makkelijker wordt na te gaan hoe Du Perron wérkelijk met vrienden omging, op voorwaarde dat men beschikt over enig gevoel voor details en nuances. Het is Du Perron zelf die in een brief van 29 januari 1940 aan J. Pée een schets geeft van Multatuli's vervelende kanten (‘Hij had ook een paar hoogst vervelende dingen in zich: rhetoriek, sentimentaliteit en de exploitatie daarvan, profeterigheid, een zekere mythomanie’), maar hij vervolgt met de andere kanten en de erkenning dat hij ‘een vat vol tegenstrijdigheden’ was. Dat is voor K.L. Poll te ingewikkeld, tegenstrijdigheden, daar kan je geen formules voor een moraal van bakken. ‘Ook als men zijn gebreken volmondig erkent’, schrijft Du Perron bij een andere gelegenheid, ‘juist dan, heeft hij recht op ieders toewijding. Een van de zekerste bewijzen voor Multatuli's waarde is misschien: dat men een uur over zijn fouten zou kunnen praten met iemand die van hem houdt, en dat men tegenover de “Multatuli-wespen” geen andere reactie in zich vindt dan ze dood te willen slaan.’

Het genereuze temperament van Du Perron komt in dit deel ook volwaardig aan bod in zijn brieven aan ‘de jongeren’: Pierre H. Dubois, Johan van de Woude, Adriaan van der Veen, Emile Moerkerken, Chris van Geel, Henri Ett. In geen van deze brieven spaart hij de roede, maar men kan in zijn besprekingen van hun werk zien hoe gretig hij was naar nieuw talent. De brieven aan Van Moerkerken en Chris van Geel (‘Bewondert u mij maar niet te veel, dat is nergens goed voor’) zijn aardige voorbeelden van zijn onwillig mentorschap. D'Artagnan als leermeester, dat heeft iets ongerijmds.

■