Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 13]

Rondhangen in het grauwe midden
Boersma's eigen uitbraak

Wat ik nog zeggen wilde door Jaap Boersma en Jeroen Terlingen Uitgever: Sijthoff, 160 p., f 22,50
Hans Smits

In de contemporaine geschiedenis van de vaderlandse politiek blijft een aantal mythes onverwoestbaar. Mythes ontstaan als gevolg van uiteenlopende en partijdige interpretaties van ingewikkelde gebeurtenissen als de formatie van het kabinet-Den Uyl, de breuk in het kabinet-Den Uyl en het achterwege blijven van het tweede kabinet-Den Uyl. Een mythe is het bijvoorbeeld dat Burger in 1973 het kabinet-Den Uyl door de strot van de KVP en de ARP kon wringen als gevolg van zijn ‘inbraak’ bij de mannenbroeders. Het is een onmiskenbaar feit dat het bulldozergedrag van Burger tenslotte tot de formatie van het kabinet-Den Uyl leidde (mede dank zij de christen-democraten Ruppert, Albeda, Van Agt, Aantjes en Aridriessen) en dat de vroege toezeggingen van Boersma en De Gaay Fortman sr. daarbij een vitale rol speelden. Maar Burger rekende het zich niet alleen tot taak om de confessionele partijen plat te krijgen, hij moest ook zijn eigen partij voor het blok zetten. Mede dank zij het afhaken van de CHU, door Burger gebruskeerd, kon er een kabinet worden gevormd met tien progressieven en zes confessionelen. En dat leek heel wat meer op een gewone coalitie dan op een progressief kabinet aangevuld met een enkele goedwillende christen-democraat.

De pijn voor de progressieven zat hem in het feit dat de zogenaamde witte rand aan het rode kabinet niet alleen bestond uit Boersma en De Gaay Fortman sr., die voldeden aan de criteria, maar ook uit de KVP-ministers Van Agt, Lubbers, Brouwer en Westerterp. Van Agt had nog redelijke papieren (hoewel Anneke Goudsmit het verdomde om zijn staatssecretaris te worden), Lubbers was vanuit de PPR (Jurgens) aanbevolen, maar Brouwer en Westerterp... Daar kwamen dan ook nog eens KVP-staatssecretarissen bij als Van der Stee (spoedig minister in plaats van Brouwer), Hazekamp en Hendriks. Een witte rand? De grote verliezer van de verkiezingen, lijsttrekker Andriessen van de KVP, had niets te klagen.

Een mythe is het ook dat de ARP minder moeite had met een kabinet-Den Uyl dan de KVP. De KVP-partijraad had al vóór de verkiezingen een resolutie aangenomen waarin werd gepleit voor ‘een vooruitstrevend beleid ter wille van voortgaande structurele hervormingen in onze samenleving.’ Maar de ARP had Barend Biesheuvel als lijsttrekker en die maakte het beleid van zijn kabinet inzet van de verkiezingen. Ook nadat het kabinet-Den Uyl was geformeerd bleek de KVP welwillender dan de ARP. In de katholieke fractie waren tenslotte maar drie tegenstemmers, in de ARP-fractie stribbelden zes van de veertien fractieleden tegen, trouw aan de uitgerangeerde Biesheuvel. Aantjes en Boersma waren in de basis van de partij de boosdoeners.

De belangrijkste reden waarom het kabinet-Den Uyl tot stand kwam was niet de inbraak van Burger maar het simpele feit dat de vier partijen van het tweede kabinet-Biesheuvel slechts zeventig zetels hadden overgehouden. Met de zes zetels van DS'70 zou nog een rechts kabinet gevormd kunnen worden, maar dat lag niet voor de hand nadat deze partij het eerste kabinet-Biesheuvel had verlaten. Een tweede drijfveer voor de progressiefconfessionele coalitie was het hartstochtelijke streven van de katholieke en de christelijke vakbonden om de Partij van de Arbeid weer in de regering te duwen. NKV-voorzitter Mertens (die staatssecretaris werd) en CNV-voorzitter Lanser bemoeiden zich voortdurend met de formatie. De uit het CNV afkomstige Boersma, demissionair minister van Sociale Zaken, was dan ook verzekerd van warme steun uit zijn achterban toen hij besloot om een ministerschap in een kabinet-Den Uyl in beginsel niet af te wijzen, zoals dat heette.

Boersma had een reeks van argumenten. Zo zouden de grote maatschappelijke en financiële problemen het gewenst maken dat de grootste partij van het land - de PvdA - weer tot regeren kwam. Een regering met de PvdA zou kunnen rekenen op een betere verhouding met de vakbeweging. Bovendien zou deelneming van de PvdA aan de regering de scherpe kanten van de politieke en maatschappelijke polarisatie kunnen afvlakken. Tenslotte: een alternatief ontbrak. Boersma voegde daar nog aan toe dat hij weinig heil zag in de VVD van Wiegel, ‘dat is niet de VVD van Geertsema en Longman’.

In het boek Wat ik nog zeggen wilde, van Jaap Boersma en Jeroen Terlingen, worden als argumenten van Boersma opgesomd: de houding van DS'70, de verkiezingsuitslag, de chantage van Biesheuvel (‘als jullie ja zeggen tegen Burger treed ik af’), de noodzaak een kabinet te vormen dat mede het vertrouwen van de vakbeweging genoot. Geen woord over de door Boersma gewenste depolarisatie. Wél zegt Boersma aan het eind van het vijfde hoofdstuk: ‘De opstelling van de Industriebond NVV, met in zijn kielzog de rest van de vakbeweging, is in mijn ogen de voornaamste oorzaak geweest van het mislukken van het Centraal Accoord, van het voortijdige einde van het kabinet-Biesheuvel, maar ook van de moeizame totstandkoming van het kabinet-Den Uyl.’ Hier schuift Boersma de Industriebond NVV, en dus voorzitter Arie Groenevelt, het een en ander in de schoenen zonder dat later te verduidelijken. Waarmee hij tevens suggereert dat het kabinet-Biesheuvel (met Boersma op Sociale Zaken) de rit had kunnen uitzitten als de Industriebond van Groenevelt zich maar gedeisd had gehouden.

Radicalisering

Tussen de regels van het boek door valt te concluderen dat Boersma het moeilijk had met de ‘radicalisering’ van NW én Partij van de Arbeid. Niet onbegrijpelijk, want Boersma had al eerder met het NVV overhoop gelegen toen hij zijn steun verleende aan de loonmaatregel van Roolvink ten tijde van het kabinet-De Jong. Het staat niet in het boek, maar Boersma had zich toen fel gekeerd tegen NVV-voorzitter Kloos, die had gedreigd zich niets aan te zullen trekken van een door de Tweede Kamer aanvaarde loonwet. Boersma noemde het optreden van Kloos toen antidemocratisch: ‘Er wordt toch al zo aan de ondermijning van de democratie gewerkt.’ Veel later, toen hij directeur was geworden van de stadsreiniging in Amsterdam, steunde Boersma de acties van de ambtenarenbonden tegen de bezuinigingsmaatregelen van het huidige kabinet. Hij is radicaler geworden, zoals hij zelf zegt.

Wat in het boek evenmin goed uit de verf komt is de reden waarom Boersma toetrad tot het rechtse kabinet-Biesheuvel. Dat Biesheuvel hem herinnerde aan een in de ARP-fractie gedane uitspraak (‘Ondanks verschillen van inzicht als één man achter Barend staan’) lijkt een wat al te mager argument. Boersma toont, verder in het boek, géén begrip voor een vergelijkbaar besluit van Albeda, die minister van Sociale Zaken werd in het kabinet-Van Agt.

Van politiek ingrijpende betekenis was de wijze waarop het kabinet-Den Uyl uit elkaar viel. Over het wetsontwerp voor een nieuwe onteigeningswet was een dermate grote deining ontstaan in het groene front van de confessionele partijen dat de eerste ondertekenaar van het wetsontwerp, Van Agt, de discussie weer wilde heropenen, daartoe aangespoord door Andriessen. De progressieve ministers weigerden dit en brachten het wetsontwerp in stemming in de ministerraad. De vier KVP-ministers stemden tegen, maar kregen geen steun van de ARP-ministers Boersma en De Gaay Fortman sr. Desondanks trokken de zes confessionele ministers naar buiten toe één lijn: zij dienden gezamenlijk hun ontslag in. Dat was ook de wens van ARP-fractievoorzitter Aantjes. De eenheid in het op stapel staande CDA was belangrijker dan het voortbestaan van het kabinet-Den Uyl.

In het boek vertelt Boersma dat De Gaay Fortman sr. van mening was dat alleen de KVP-ministers maar moesten opstappen. Boersma was bang voor nieuwe tweespalt en sloot zich bij de KVP-ministers aan, daarmee Gajus weinig keus latend. Hij noemt dit nu een van de weinige beslissingen uit zijn loopbaan die hij achteraf betreurt. Hij wilde dat hij wist of een uitbraak van De Gaay Fortman en hemzelf de christen-democratische politiek, of een flink deel ervan, uit het grauwe midden zou hebben weggesleurd.

Dat flinke deel waarop Boersma doelt, heeft nog enkele malen de kans gehad om het grauwe midden te verlaten. Maar de zogenaamde loyalisten durfden het niet aan om het kabinet-Van Agt te blokkeren of naar huis te sturen, hoewel zij daartoe getalsmatig in de gelegenheid waren. Boersma ondernam geen pogingen om de linkervleugel van het CDA te stimuleren. Nummer elf op onze kandidatenlijst, zoals Van Agt hem denigrerend had genoemd, verliet de CDA-fractie, op weg naar de Ogem.

Als bijdrage aan de feitelijke politieke geschiedschrijving is het boek van Boersma/Terlingen niet onontbeerlijk. Maar sarcastische bejegening van Roolvink. Biesheuvel, Drees jr., De Brauw, Wiegel en vooral Van Agt laat zich lekker lezen en bewijst dat Boersma de politiek meer persoonlijk dan zakelijk beoordeelt. Zo hing zijn waardering voor de VVD en de PvdA sterk af van sympathie voor collega's als Langman, Geertsma, Den Uyl en Duisenberg.

Wie wil weten hoe Boersma zijn grillige loopbaan als vakbondsman, kamerlid, minister, ondernemer en tenslotte gemeenteambtenaar zelf heeft ervaren, treft een openhartig, eerlijk en vlot geschreven boek, waarvan de laatste hoofdstukken mij het meest boeiden: over de Ogem, over een reeks slechteriken (‘Fibbe, Pluygers. Barrels, Mathot en noem ze allemaal maar op met hun talloze bijbanen’), over de gevolgen van het interview met Jeroen Terlingen in Vrij Nederland en over de moeizame pogingen om daarna nog ergens aan de bak te komen. Jaap (aanvankelijk met Alice) in Wonderland. Boersma als buitenbeentje in de boze kapitalistenwereld. Een ontstellend én ontroerend relaas van een man voor wie de grens tussen idealisme en cynisme heel smal werd.

■