Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 11]

De camouflagetechnieken van een gentleman
Susan Cheever over John Cheever

Home before dark door Susan Cheever Uitgever: Weidenfeld and Nicolson, 243 p., f 55,75
Beatrijs Ritsema

John Cheever eet een appel, terwijl zijn hond hongerig toekijkt

John Cheever was zo sterk op alcohol gericht dat hij mensen indeelde naar de hoeveelheden drank die ze consumeerden en naar de sterkte van de door hen geserveerde drankjes. Hoe meer, hoe beter was de norm die hij hierbij hanteerde.

Dit zal iedereen die een stevige verslaving onderhoudt bekend voorkomen. Echte rokers weten altijd wie er uit hun omgeving wel en niet rookt en van hun soortgenoten kunnen ze feilloos aangeven welke plaats zij innemen ten opzichte van zichzelf in de hiërarchie van aantallen geconsumeerde sigaretten per dag. Al John Cheevers vriendschappen waren dan ook drankvriendschappen; het keer op keer gezamenlijk over de schreef gaan kweekt solide banden.

Aan het drinken van schrijvers (en kunstenaars) wordt nooit zo zwaar getild. Het schijnt er nu eenmaal bij te horen in de kunst en Cheevers openlijke drankgedrag, hoe fors dat ook was, wekte in ieder geval weinig verbazing of afkeuring. Waar echter niemand iets van af wist, was zijn dagelijkse worsteling met de alcohol en zijn stiekeme drinken. In zijn dagboek beschrijft hij hoe hij steeds verder afglijdt: eerst is het voornemen niet te drinken vóór vier uur 's middags, dan niet vóór de lunch, niet voor elf uur en ten slotte niet voor het ontbijt. Tegen die tijd (begin jaren zeventig - hij heeft er dan ruim dertig jaar drank op zitten) begint het onderscheid tussen de laatste en de eerste borrel van de dag te vervagen.

Toch was hij uiterst gewiekst in het verborgen houden van deze mateloosheid. Hij verstopte overal flessen, waar hij een snelle slok uit kon nemen als zijn huisgenoten niet in de buurt waren, en hij hield intussen scherp in de gaten wanneer het tijd werd voor het formele drinken. Met ‘formeel’ bedoelde hij ‘openlijk’, dus de whisky op tafel in een glas met ijsblokjes. Om halftwaalf 's ochtends gaf hij zichzelf hiervoor het startsignaal.

Susan Cheever, die een persoonlijk getinte biografie over haar vader schreef, begreep na het doorlezen van zijn wanhopige dagboekaantekeningen pas waarom hij zich soms ineens zo geprikkeld of ongedurig betoonde: ‘Hij zat gewoon een kans af te wachten om ongezien een teug te nemen.’

Natuurlijk wist iedereen dat hij te veel dronk. Hij was zelf ook altijd de eerste om dit toe te geven en op die manier beschuldigingen op te kunnen vangen, maar dat het zo ver ging wist hij goed te camoufleren. Cheever had een grote neiging tot geheimzinnigheid, terwijl hij tegelijk zeer beminnelijk was.

Zijn dochter Susan, zelf ook romanschrijfster, heeft op grond van haar herinneringen en gesprekken met familieleden en vrienden een boeiend portret geschreven, waarin zij het bestaande beeld van hem niet grofweg ondergraaft, maar er subtiele, zij het essentiële, correcties op aanbrengt.

Tegenover de buitenwereld presenteerde hij zich altijd graag als de gedistingeerde, een tikje ouderwetse gentleman die van het landelijke leven hield en voor wie religieuze en familiewaarden belangrijk waren. Dit beeld van een door dik en dun geciviliseerd persoon blijft overeind na lezing van Home before dark.

Ik heb de alcoholverslaving eruit gelicht als typerend gebied waarop hij geheimzinnigheid betrachtte, omdat iemand wel over een ijzeren geestelijke constitutie moet beschikken om dit jarenlang zo vol te houden, terwijl hij intussen sociaal adequaat blijft functioneren én blijft schrijven. Op de een of andere manier dwingt dit meer bewondering af dan de rechtschapenheid van de geheelonthouder die ook zijn werk doet. Tot het misging in 1974, toen Cheever tijdens een gastdocentschap in Boston volledig in elkaar stortte en instemde met een opname in een alcoholistenkliniek. In het aangezicht van de dood had hij weinig keus meer. Na een maand op AA-leest geschoeide afkicktherapie, kwam hij weer te voorschijn en heeft nooit meer een druppel gedronken. Op zichzelf ook weer zeer bewonderenswaardig.

Cheever was op decorum gesteld; hij liet zich veel aan uiterlijkheden gelegen liggen. In zijn romans en verhalen beschrijft hij de personages meer in termen van hun gedragingen dan dat hij uitweidt over hun gevoelens. Hij hield er zelf ook niet van om over gevoelens te praten. Hij was liever de ‘tough guy’ die scherp en sarcastisch reageerde als hem iets niet beviel.

Protégés

Een ander aspect van zijn persoonlijkheid dat hij tot zijn dood (in 1982 - longkanker - jarenlang twee pakjes sigaretten per dag) verborgen heeft weten te houden was zijn homoseksualiteit, of eigenlijk zijn biseksualiteit. Susan Cheever schrijft dat zijn verlangen naar mannen even sterk kon zijn als naar vrouwen, maar dat zijn homoseksuele tendenties hem beangstigden en diep beschaamden, terwijl zijn verhoudingen met vrouwen hem met trots vervulden. Ook deze innerlijke strijd ging aan zijn familie voorbij. Op latere leeftijd had hij protégés, jonge schrijvers met wie hij over het vak praatte en die hij een beetje coachte. Sommigen van hen waren openlijk homoseksueel, maar aan Cheevers gerichtheid werd nooit getwijfeld en dat wilde hij ook zou houden.

Aan de ene kant wilde hij pertinent niet met de homo-scene geassocieerd worden, omdat hij de preciositeit van ‘theedrinkende antiekhandelaren’ verafschuwde - antiek deed hem denken aan de snuisterijenwinkel die zijn moeder vroeger dreef, en aan alles in de sfeer van hebbedingetjes had hij een grondeloze hekel. Aan de andere kant was hij ook gewoon bang voor wat ‘men’ ervan zou zeggen, de stem van de wereld. ‘Have you heard?’ schreef hij cynisch in zijn dagboek, ‘Old Cheever, crowding seventy, has gone Gay. Old Cheever has come out of the closet. Old Cheever has run off to Bessarabia with a hairy youth half his age.’

Zijn gehechtheid aan uiterlijkheden en het moralisme dat hij zichzelf oplegde hebben er waarschijnlijk toe bijgedragen dat zijn huwelijk meer dan veertig jaar stand heeft kunnen houden, ondanks de soms jarenlange inzinkingen, waarin Cheever en zijn vrouw Mary elkaar meer naar het leven stonden dan wat anders. Zo kan rigiditeit ook een gunstige uitwerking hebben, want uiteindelijk wisten ze toch een soort harmonie te bereiken, waarin ze zich met elkaar op hun gemak voelden.

Zijn opvattingen over hoe het hoort, lagen tamelijk vast; datgene wat van de norm afweek vond meestal geen genade in zijn ogen. Zijn verhalen die gesitueerd zijn in de Amerikaanse middle-class, werden vertaald in het Russisch en hij had er succes mee, ten dele door zijn scherpe beschrijvingen van persoonlijk leed te midden van materiële welstand, een thema wat de Russen aansprak. Het geld dat hij hiermee verdiende was voor hem betrekkelijk nutteloos (roebels kun je niet uitvoeren), dus op een gegeven moment bood hij het zijn vertaalster aan, zodat zij er kleren of een auto voor kon kopen. Maar toen zij zei dat ze er een andere bestemming voor had: het financieren van de samizdat, trok hij zijn aanbod terug. De illegaliteit steunen ging hem te ver, ondanks dat hij wist in wat voor positie Russische schrijvers verkeerden en hij zelf in het geheel niet pro-communistisch was. Hier was hij toch te conformistisch voor.

Cheever is niet een heel produktieve schrijver geweest, hoewel zijn stroom wel regelmatig was. Over zijn eerste roman The Wapshot chronicle heeft hij twintig jaar gedaan. Hij was altijd meer de man van de korte verhalen, waarvan hij er honderden heeft geschreven. Het succes liet lang op zich wachten en kwam pas omstreeks zijn vijftigste. Tot die tijd was er dan ook vaak sprake van financiële problemen in het gezin Cheever. Hij ging rommelig met geld om, niet zozeer in de zin van het lukraak uitgeven (hij was er de man niet naar om schulden te maken), als wel dat hij geen fatsoenlijke administratie bijhield en nooit precies wist waar hij over kon beschikken. Af en toe stuitte hij op langvergeten bankrekeningen en was hij ineens weer rijk.

Toen hij eenmaal echt doorgebroken was en alom bewonderd werd, stortte hij zich ten volle in de genietingen van de roem. Elke uitnodiging van wat voor obscure universiteit dan ook beschouwde hij als een egostreling en aanvaardde hij. Toch realiserde hij zich in de loop van de tijd wat het geheim van succes was: het maakt geen verschil uit - depressies en twijfels over jezelf worden er niet minder om.

Susan Cheever schreef een zeer levendig boek over een man wiens leven geregeerd werd door een explosieve mengeling van rigiditeit en onmatigheid.

■