Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 4]

In mijn boeken zit voor iedereen wel iets beledigends’
Joseph Heller over zijn schrijverschap

Joseph Heller maakte een tournee door Europa om de promotie te begeleiden van de diverse vertalingen van zijn laatste roman God knows. Omdat Nederland als laatste op zijn programma stond, plakte hij er een paar toeristische dagen aan vast. Anthony Paul sprak met hem over het schrijven.

Anthony Paul

Joseph Heller werd in 1923 in New York geboren en heeft in die stad gewoond tot hij drie jaar geleden ziek werd en naar East Hampton op Long Island verhuisde. In zijn boeken kan hij meedogenloos geestig zijn, in een persoonlijk gesprek is zijn humor scherp maar nooit kwaadaardig. Een levensgenieter die van gezelschap en lekker eten houdt. Hij is bijna een meter tachtig lang maar oogt groter als hij zit, met die indrukwekkende kop omkranst door grijze krullen. Hij spreekt met een opmerkelijk goed bewaard gebleven Brooklyns accent.

Heller praat graag over de relatie tussen zijn eigen ervaringen en zijn werk: Catch 22 (1961), de overvloedige, razend komische roman die hem beroemd maakte, is geïnspireerd op de tien maanden tijdens de oorlog dat hij op Corsica was gelegerd en zestig vluchten uitvoerde met de bommenwerper die in het boek door Yossarian wordt gevlogen. Voor Something Happened (1974) heeft hij uit zijn ervaringen op een reclamebureau geput en Good as Gold (1979) is onder meer een uitermate komisch verslag van het joodse gezinsleven dat Heller zo goed kent.

In zijn nieuwste boek, God Knows, vertelt hij de geschiedenis van koning David na in de woorden van de bejaarde koning zelf, die hulpeloos op bed ligt en verlangt naar de liefkozingen van Bathseba, de vrouw die niet meer van hem houdt. Heller schreef het grootste deel van het boek terwijl hij worstelde met een ernstige ziekte en zijn scheiding probeerde te verwerken. Eind 1981, kort nadat Heller en zijn vrouw na een huwelijk van vijfendertig jaar uit elkaar waren gegaan, werd hij getroffen door het Guillain-Barré-syndroom, een zeldzame ziekte die een verlamming veroorzaakt waarvan de meeste patiënten uiteindelijk, zij het langzaam, herstellen. Op de intensive care voelde hij zich ‘als soldaat in het wit uit Catch 22’ te midden van stervenden: ‘Ik was de enige die niet in coma lag.’

Hij is weer op de been en maakt een serene indruk, wat me verraste van een man met zo'n sombere maar geestige visie op de wereld, een man die in Something Happened schreef: ‘De wereld functioneert gewoon niet. Het is een idee dat zijn tijd heeft gehad.’ Bij het lezen van de romans van Samuel Beckett voelde hij een zekere verwantschap met Becketts combinatie van grappen en pessimisme. Bij het schrijven van Catch 22 is hij door drie boeken in het bijzonder beïnvloed: Laughter in the Dark van Nabokov, Black Mischief van Waugh en Reis naar het einde van de nacht van Céline.

Ondanks de vele persoonlijke elementen in zijn werk is Heller geen realistisch schrijver. Hij is, suggereer ik, een schrijver die de dingen abstraheert en generaliseert.

‘Ik weet niet hoe je het zou moeten noemen. Ik vervorm de dingen zeker. Realisme is niet een vorm die me ligt of aantrekt. Ik werk liever met elementen uit de fantasie, uit een psychologisch surrealisme, met vreemde combinaties. In God Knows is het de combinatie van het obscene met het heilige, van spreektaal met de taal uit de bijbel.’ Bovendien, maar dat beseft hij zelf pas sinds kort, behoort hij in zekere zin tot de talmoedische traditie, vooral omdat hij de voor een moderne romancier ongebruikelijke gewoonte heeft voortdurend commentaar te leveren op de gebeurtenissen in zijn verhaal.

Toen hij aan Catch 22 bezig was, dacht hij niet dat hij ooit nog een andere roman zou schrijven. ‘Ik had nooit gedacht dat schrijven mijn enige bezigheid zou worden. Toen ik Catch 22 schreef, kreeg ik een steeds betere positie in de reclamewereld en pas een jaar nadat het boek uit was gekomen had ik genoeg geld om mijn baan op te geven. Catch 22 was namelijk geen best-seller in de Verenigde Staten, in tegenstelling tot wat de meeste mensen denken.’

Niet meteen?

‘Nooit. Het heeft nooit op een best-sellerlijst gestaan. In Engeland was het een enorm succes, vooral dank zij Kenneth Tynan. Hij had het in Amerika gelezen en toen hij terugkwam vertelde hij er zo enthousiast over dat de Engelse uitgave grote aandacht kreeg.’

Trage produktie

Ik heb het in '62 gelezen. Het was een openbaring...

‘Het was ook leuk om te schrijven!’

Catch 22 is een boek waarvoor zich iedere vier of vijf jaar een nieuwe generatie van lezers aandient die er de boodschap in vinden waarnaar ze op zoek zijn. Dat deert Heller niet in het minst. Sterker nog: ‘Ik vind het heerlijk. Het is mijn boek... en het heeft mijn leven gunstig beïnvloed. Maar door Something Happened heb ik met lesgeven kunnen stoppen en sindsdien heb ik al mijn tijd aan schrijven kunnen wijden. Ik heb het grote voorrecht het werk te kunnen doen dat ik het liefst doe, en nooit met mensen die ik niet mag te hoeven samenwerken of me zelfs maar met ze te bemoeien.’ Dit soort vrijheid is Hellers definitie van geluk.

Ik vroeg me af of het grote succes van Catch 22 u op een

[p. 5]

of andere wijze tot last is geweest, maar dat is kennelijk niet het geval.

‘Nee. In de eerste plaats werd het pas heel geleidelijk een succes, en in de tweede plaats was ik achtendertig toen het boek uitkwam en over de veertig toen het een zekere achting genoot. Ik heb er niet in een klap een hoop geld aan verdiend... als het net zo was gegaan als bij Norman Mailer, of James Jones, had het me misschien genekt. Maar zo lag het niet.’

Ik vraag Heller hoe het zit met zijn notoir trage produktie: over Something Happened heeft hij dertien jaar gedaan. Hij legt uit dat hij in die periode vijf jaar een volledige baan aan de universiteit had, twee jaar bezig is geweest met schrijven en produceren van het toneelstuk We Bombed in New Haven en dat hij van tijd tot tijd ander werk aannam om wat geld te verdienen. Maar het voornaamste punt is dat ‘Something Happened als het sneller was geschreven niet die uitwerking zou hebben gehad die het nu op sommige mensen heeft.’

Het is inderdaad frappant dat de mensen zo verschillend op Hellers werk reageren. Sommigen vinden Something Happened een mislukking maar Good as Gold verrukkelijk, terwijl anderen Something Happened een van de ontroerendste boeken noemen die ze ooit hebben gelezen. Ook over de laatste roman zijn de meningen verdeeld. En Catch 22 kreeg, vertelde Heller, zowel in The New York Times als in The New Yorker afwijzende recensies.

Het is merkwaardig. Het lijkt we! of men niet weet wat men ervan moet denken. En recensenten zitten misschien met het probleem dat het moeilijk is om in het kort te zeggen waarover de romans gaan. Heller is het met me eens; zijn enige roman die hij zelf in een paar zinnen kan samenvatten is Good as Gold. Waar Something Happened over gaat? Over een man die lijdt onder de gevolgen van zijn succes in plaats van zijn falen en de oorsprong van zijn onvrede niet begrijpt. De roman begint met de opmerking van Slocum dat Something happened to me a long time ago, maar Slocum weet niet wat er is gebeurd, en Heller ook niet. Bovendien weet Slocum niet wat hij wil. Hij heeft geen affiniteit met zijn werk, iets wat in landen als de onze veel onvrede veroorzaakt.

De wereld die in Something Happened wordt afgeschilderd, wordt bovendien gekenmerkt door een sterke scheiding tussen mannen en vrouwen. Daarvan is in God Knows geen sprake. Koning David is een figuur die toegeeft dat hij van zijn vrouw houdt. ‘Dat hoor je een man in een moderne roman niet zo gauw zeggen, en als hij het doet is hij op weg naar zijn psychiater. Maar ik geloof nu eenmaal dat mannen verliefd worden. David heeft gelijk als hij zegt dat hij altijd meer van zijn vrouwen heeft gehouden dan zij van hem. Ik geloof hem ook aan het eind, als Bathseba maar niet kan begrijpen waarom hij haar wil terwijl hij een mooie maagd kan krijgen. Er zit een persoonlijk element in: mijn eigen huwelijk liep na een heel lange tijd stuk; ik was er erg ongelukkig onder en mijn vrouw ook, en volgens mij kwam het gedeeltelijk doordat ze zich niet kon voorstellen dat ik met haar getrouwd wilde blijven.’

Dus u stopt veel van uw eigen ervaringen in uw boeken.

‘Niet zo zeer ervaringen als wel emoties. Mijn reactie op een bepaalde situatie, in werkelijkheid of in mijn fantasie. Dat zullen de meeste schrijvers wel doen als ze in een figuur willen kruipen.’

Ja, maar uw boeken lijken zo objectief, in zekere zin afstandelijk. Men krijgt het gevoel dat er een veralgemeniseerd, zuiver bewustzijn aan het werk is.

‘Dat heeft iets te maken met het feit dat ik bewust heb geprobeerd de traditionele technieken van de realistische literatuur uit de weg te gaan.’ Hellers personages zijn vaak vlakke figuren die bij de gratie van een enkele grap bestaan, vooral in Catch 22 en Good as Gold, en op wat subtielere wijze in Something Happened. Ook ‘in God Knows ga ik niet diep op de figuren in, behalve op David. Maar ik slaag er op een of andere instinctieve manier in om een personage met een paar details neer te zetten. Hoe ik het doe, weet ik niet; het is geluk, stom geluk, maar ik ben blij dat ik het heb.’

Uw boeken stralen iets zelfverzekerds uit. Ze zijn allemaal anders en vormen ieder een eigen geheel. Weet u altijd waar u heen wilt? Herschrijft u veel en gooit u veel materiaal weg?

‘Ik herschrijf veel. Onder het schrijven gooi ik vaak wat weg, met de hand geschreven bladzijden, en dan herschrijf ik ze. Mijn problemen liggen op het gebied van de taal. Ik ben jaloers op wat ik “Engels schrijvende schrijvers” noem. Ik weet wel dat het kinderachtig is maar ik stel me voor dat zij in literaire taal denken. Gore Vidal, John Updike: die schrijven zulk vloeiend proza. Ik heb moeite met literaire taal.’

Dat verbaast me. Ik vind dat u een enorme stijlbeheersing heeft en prachtige zinnen maakt.

‘Toen ik met Catch 22 bezig was, was ik bang dat ik geen soepele overgangen zou kunnen maken. Ik zag mezelf geen verhaal vertellen dat vlot liep, zonder allerlei horten en stoten. Daarom heb ik een opzettelijk hortende schrijfstijl ontwikkeld. Het kost me geen moeite om te bedenken wat ik wil zeggen: ik schijn een rijke fantasie te hebben. Ik moet wel afwegen wanneer het genoeg en wanneer het te veel is. Maar bij alle vier de boeken hoef ik aan het eind vrijwel geen figuren af te voeren en nieuwe scènes in te voegen, zoals veel andere schrijvers doen. Bij mij is het bijna altijd een kwestie van schrappen. Ik denk ongeveer drie maanden tot een jaar over een boek en onderwijl schrijf ik dan stukjes dialoog op losse kaarten, soms zelfs al delen van een zin. Meestal heb ik de laatste paar alinea's al geschreven voor ik echt begin. Ik ben nog nooit aan een boek begonnen dat ik niet al af had. Het proces begint met zinnen die ergens in het begin van het boek moeten komen. Met God Knows was het de zin: “Ik heb het beste verhaal uit de bijbel.” Als je dat eenmaal hebt, weet je dat je als je die regel wilt houden met anachronismen zult moeten werken. Dus wordt David een figuur die in onze tijd leeft.’

Sommige recensenten hebben geklaagd over de anachronismen en de omschakeling van bijbel-Engels op joods-New Yorks-Engels en vice versa. Maar dat is toch juist essentieel voor het boek? Wat vindt u trouwens van recensenten die u aanvallen?

‘Ik zou het natuurlijk leuk vinden als iedereen het boek even fantastisch vond als ik... maar hoe bekender een schrijver is, hoe harder hij door de recensenten wordt aangepakt. Je kunt maar een keer ontdekt worden... Bovendien zit er in al mijn boeken voor iedereen wel iets beledigends. Aan Good as Gold hebben bijvoorbeeld veel joden aanstoot genomen, en niet alleen de conservatieven in New York voor wie de belediging was bedoeld... en in God Knows heb ik opzettelijk een paar heel slechte oude moppen gestopt.’

Kermissfeer

In Good as Gold permitteert u zich nogal wat als u Henry Kissinger ‘a fat little fuck’ noemt. Heeft dat u moeite gekost?

‘Niet in het minst. Ik snap niet waarom andere Amerikaanse schrijvers het niet eerder hebben gedaan.’

Het gesprek komt op politici in het algemeen. Zijn wij bevooroordeeld?

‘We zijn terecht bevooroordeeld. Als ze alle leden van het Congres en de regering in de gevangenis zouden stoppen, zouden er maar erg weinig volkomen onschuldig zitten.’ Wie de president in Good as Gold is, wordt niet met zoveel woorden gezegd. Toen het boek uitkwam was Carter president en Heller schrapte een passage waarin de president the little prick werd genoemd omdat ‘Carter klein van stuk is en ik wilde hem op zijn minst het voordeel van de twijfel geven’.

Good as Gold gaat voornamelijk over een man die gedwongen wordt te accepteren dat hij joods is. ‘Hij wil er af. Sommige joden willen niet alleen door het protestantse establishment geaccepteerd maar er ook in opgenomen worden. Ik geloof dat Ford drie afvallige joden in zijn kabinet had: Howard Brown, Schlesinger... de derde weet ik niet meer. Ik weet nog steeds niet of Casper Weinberger een jood is, maar hij is in ieder geval geen echte, evenmin als Kissinger.’

Heeft u een traditioneel joodse opvoeding gehad?

‘Niet in godsdienstige zin. Maar mijn moeder sprak alleen jiddisch. Mijn vader is overleden toen ik nog heel klein was. En als mijn moeder Engels sprak, was het gebroken Engels. Alle familiebijeenkomsten waren in het jiddisch.’

Ik vind het nogal onthutsend dat u tot de eerste Engels sprekende generatie van uw familie behoort.

‘Ik was niet de enige. In het stukje van Coney Island waar ik ben opgegroeid was iedereen joods, iedereen was eerste-generatie Amerikaan. De ouders van mijn vriendjes kwamen allemaal uit Europa, meestal uit Oost-Europa, en spraken hoofdzakelijk jiddisch. Mijn broer is in Rusland geboren.’ Hellers broer en zuster hebben een groot aandeel gehad in Good as Gold; ze vertelden Heller over hun vroegste ervaringen en hij stopte hun verhalen regelrecht in het boek. Van Coney Island zegt hij: ‘Als je dan toch in een sloppenwijk moet opgroeien, is Coney Island zo gek nog niet.’ De kermisachtige sfeer, het permanente carnaval is waarschijnlijk medeverantwoordelijk voor de vrolijke, wilde komedie waarop Heller patent heeft.

Dus met Good as Gold schreef u het boek dat Gold almaar wil schrijven, een boek over de ervaringen van de joden in Amerika?

‘Ja. Gold heeft het boek geschreven maar hij beseft het niet. Daarom vond ik de laatste regel zo leuk: “Hij was Pomeroy een boek schuldig. Waar moest hij in 's hemelsnaam beginnen?”’

Er zit dus veel persoonlijks in. Toch behandelt u Gold als een marionet. Op een gegeven moment grijpt u in door de lezer te vertellen wat u van plan bent met Gold te gaan doen.

‘Dat deed ik om de lezer eraan te herinneren dat hij een boek aan het lezen was. In God Knows had ik bijna hetzelfde gedaan maar ik vond dat ik niet in herhaling moest vervallen... Bijna alle grappen in God Knows zijn waar, al moet ik toegeven dat ik dat over het Hebreeuws met zijn achtentachtig woorden waarvan er zeventien synoniemen voor God zijn, heb verzonnen. Maar ze hadden inderdaad geen woord voor geslachtsdelen, trouwerij of familie.

vervolg op pagina 16