Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Klaus Mann

Een exemplarisch persoonlijk drama
Klaus Manns autobiografie Het keerpunt vertaald

Het keerpunt door Klaus Mann Vertaling: Willem van Toorn Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein, 603 p., f 62,50
Gerda Meijerink

Vergeleken met de granieten zuil van leven en oeuvre van de vader, Thomas Mann, is de zoon, Klaus Mann schijnbaar een erratische steen, zwervend, meegesleept door de maalstroom der tijden. Of niet? Is er, bij alle breuken, keuzen, keerpunten in het leven van Klaus Mann niet ook continuïteit, een Gesetz misschien dat zijn leven beheerste? Hij bewonderde André Gide, een individualist die zich ‘einordnete’ zonder ‘untergeordnet’ te zijn.

Bij de vader lijkt het er op dat er een samenhang is, dat de ene fase uit de vorige logisch voortvloeit. Eenheid van leven en werk, dat maakt Thomas Mann tot de ongenaakbare waar je met gemengde gevoelens van houdt - of met even gemengde gevoelens niet van houdt. Maar bij Klaus Mann is de eenheid van leven en werk ver te zoeken en ‘individualisme’ is een te ruim begrip om dat te verklaren. Individualisten waren ze allemaal, de Manns, van de senator in Lübeck tot diens Braziliaanse vrouw tot Katja, Heinrich, Erika, Golo en de wat wonderlijke Monika.

Klaus Mann, lijkt het, is degeen die er nog het meest moeite mee had op zichzelf teruggeworpen te zijn in een wereld waarin de grote verlokking niet het individualisme maar het collectivisme was. Van de grote collectieve stromingen van de twintigste eeuw, het fascisme en het communisme, heeft hij de bloeitijd meegemaakt; door zich van de eerste af te keren kwam hij bijna automatisch bij de tweede terecht. Maar net niet helemaal, al vervolgde de reputatie een bolsjewist te zijn hem tot aan zijn dood. Eén van de keerpunten in zijn leven vormde de teleurstelling in de praktijk van het communisme. Bij zijn bezoek aan het schrijverscongres in Moskou in 1932, waarvan hij in zijn eigen tijdschrift Die Sammlung verslag doet, is hij al kritisch. Dat de mens uitsluitend een produkt van zijn sociaal-economische omstandigheden zou zijn, aanvaardt hij niet. Hij mist het metafysische, het esthetische, de dood als alles bepalend moment van het leven. Het individu is sterfelijk en het collectief ziet daaraan voorbij, dat inzicht heeft hem verhinderd ooit ergens bij te horen, zelfs niet bij zijn familie. Ook bij Erika, gedurende lange jaren zijn onafscheidelijke zuster, hoorde hij in de laatste fase van zijn leven niet meer. Zij koos er uiteindelijk voor wél lid van de familie te zijn en besteedde haar energie en talent aan het redigeren van het werk van haar vader.

Was Klaus Mann een individualist contrecoeur, zich ‘einordnen’, wat hij aan Gide bewonderde, heeft hij nooit gekund. Eén keer had het er de schijn van, toen hij soldaat werd in het Amerikaanse leger en hij de sensatie onderging van het gemeenschappelijke handelen, het marcheren, de veldoefeningen, de kameraadschap. Tot hij merkte dat zijn kameraden op dezelfde manier met zwarte mensen omgingen als de nazi's met de joodse. Toen was het witte Amerikaanse chauvinisme voor hem even suspect als elke andere ideologie. Tenslotte, na de oorlog, moest hij inzien dat ook zijn laatste hoop, de Verenigde Staten van Europa, tussen de machtsblokken werd vermalen. De gemeenschap van de Europese intelligentsia was verdeeld en uiteengeslagen, de Koude Oorlog maakte in zijn ogen een intellectuele integriteit onmogelijk. Op 21 mei 1949 pleegt hij in Cannes zelfmoord.

Doodsverlangen

Klaus Mann heeft twee keer zijn memoires geschreven en beide keren met niet geringe inspanning. De eerste keer in het Engels: The Turning Point verscheen in 1942 in New York en kreeg daar lovende kritieken. De tweede keer in 1949 in het Duits, waarbij hoofdstukken werden toegevoegd en het geheel aangevuld met (ten dele gefingeerde) brieven en dagboekaantekeningen. Op het laatste moment zag de uitgever af van publikatie. Pas in 1952 kwam Der Wendepunkt uit, zonder veel respons overigens. Twee keer verviel Klaus Mann in een diepe depressie toen het werk voltooid was, ook de positieve ontvangst van The Turning Point verhinderde dat niet. Vier dagen achtereen staat in oktober '42 in zijn dagboek uitsluitend het woord ‘doodsverlangen’ genoteerd. In 1949 wordt de depressie hem fataal.

Wat een jongere generatie pas in de jaren zestig met een schok ontdekte, namelijk dat de naoorlogse restauratie niet alleen gepaard was gegaan met een verdringing van het nazi-verleden, maar ook met het vergeten van wat in het interbellum door de intelligentsia aan idealen was uitgedragen, heeft hij vroeg ingezien en het moet hem diep hebben getroffen. Zijn autobiografie was voor hem een poging over de jaren van de Hitler-terreur heen continuïteit te scheppen. Hij wist dat wat hij ‘mijn persoonlijke drama’ noemde van exemplarische betekenis was: ‘Wat voor geschiedenis is het dan, die ik te vertellen heb? De geschiedenis van een intellectueel tussen twee wereldoorlogen, dus van een man die zijn beslissende levensjaren moest doorbrengen in een maatschappelijk en geestelijk vacuüm: oprecht - maar tevergeefs - (...). De geschiedenis van een schrijver, wiens primaire interesse ligt in de esthetisch-erotische sfeer, maar die onder de druk van de omstandigheden kwam tot een positie van bewustzijn van politieke verantwoordelijkheid, zelfs van strijdbaarheid...’

De al enige jaren aanhoudende belangstelling voor de periode van het Europese interbellum wijst erop dat we bezig zijn met een inhaalmanoeuvre. Over het bergmassief dat de Tweede Wereldoorlog midden in onze eeuw heeft opgeworpen heen, wordt een tijd zichtbaar waarin het idee Europa méér was dan het economische begrip en de atomaire speelweide tot welk het nu is gereduceerd. Daarom komt deze monumentale biografie van Klaus Mann in de uitstekende vertaling van Willem van Toom precies op tijd. Ik kan me voorstellen dat iemand dit boek zou laten liggen omdat het met zijn zeshonderd pagina's een haastige lezer afschrikt, of omdat de prijs onoverkomelijk zou zijn, maar van iemand die met Het keerpunt begint weet ik zeker dat hij het in een adem uitleest, van het lichte bijna ‘tänzelnde’ begin tot het bijna wanhopige einde.

Romantisch-decadent

‘De geschiedenis van een Duitser, die Europeaan, een Europeaan die wereldburger wilde worden,’ zegt Klaus Mann over zijn autobiografie. Het is het beste dat hij heeft nagelaten en ook het verslag van een niet tot wasdom gekomen schrijverschap. Sinds hij in 1941 met The Turning Point in het voor hem weerbarstige Engels begon, voltooide hij geen roman meer en wat hij daarvoor schreef was verre van volmaakt. ‘De schaduw van mijn vaders roem op mijn weg (...) ja, dat moet er ook in,’ schrijft hij. Die schaduw heeft nooit zijn essayistische werk in de weg gezeten, in de wereld van de ideeën was hij autonoom. Maar in de wereld van de verbeelding moet hij de vader steeds zijn tegengekomen, al is hij daar nooit duidelijk over.

Klaus Mann was veel meer een Europeaan en een wereldburger dan Thomas Mann, die ook in Princeton en Pacific Palisades Duitser bleef. Klaus leek daarin veel op zijn oom Heinrich, die ook al vroeg contacten met de Europese intelligentsia had aangeknoopt. In het derde hoofdstuk van Het keerpunt, ‘Opvoeding’, staat beschreven hoe de basis voor die kosmopolitische houding is gelegd. Het was niet München, waar hij opgroeide, dat daar een rol speelde. München was in zijn jeugd nog een provinciestad en had niets van het bruisende dat Berlijn tot een wereldstad maakte. Het waren ook niet de vele contacten met de toonaangevende geesten van de tijd, die in huize Mann in en uit gingen en met wiens kinderen de kinderen Mann verkeerden. Klaus Manns ontwikkeling tot Europeaan en wereldburger vond plaats door middel van literatuur. Het grootste deel van zijn jeugd moet hij lezend hebben doorgebracht; je moet je hem voorstellen liggend of zittend met een boek, ook al dringt hij je zelf het beeld op van iemand die voortdurend in beweging is, steeds omringd door andere jonge mensen op zoek naar avontuur. Wat hij in zijn jonge jaren aan literatuur consumeerde grenst aan het ongelofelijke. Twaalf delen Schiller, veertien delen Hebbel, eigenlijk alle Duitse klassieken. Daarnaast de Engelsen en de Russen en later ook de Fransen. De Engelsen heeft hij aan zijn grootmoeder te danken, ‘Offi’, die zondagmiddagen lang de complete Dickens voorlas. ‘De Tovenaar’, de vader, koos daarvoor Tolstoi, Gogol, Dostojevski en ‘Mielein’, de moder, was voor de sprookjes en de fantastische verhalen. De eerste essays van zijn hand die gepubliceerd werden gaan over Rimbaud, Huysmans en Georg Trakl. Trots vermeldt hij dat hij ze anoniem aan Siegfried Jacobsohn voor de Weltbühne heeft aangeboden, hij wilde op zijn eigen merites worden beoordeeld en niet als de zoon van de beroemde vader. Met zijn eerste boek Vor dem Leben ging dat an-

vervolg op pagina 14