Elias Canetti
vervolg van pagina 3
ropa in de jaren dertig. Hitler start zijn klim naar de macht en laat zijn stem overal schallen. In ongenade gevallen boeken gaan op brandstapels in rook op. De Spaanse Burgeroorlog woedt in alle hevigheid en Guernica wordt in de as gelegd. ‘Door hem ontdekte ik dat het mogelijk is je met de meest uiteenlopende materies bezig te houden, zonder een nietsnut te worden of een kletsmajoor,’ herinnert Canetti zich. Met de hulp van Dr. Sonne, wiens gelijkenis met Karl Kraus sprekend was, wist Elias zich uit de ban van die Weense literatuurpaus te bevrijden. ‘En hier zat ik nu bijeen met een man die zijn gezicht had, die niet minder streng was, maar rustig, want er was niets fanatieks in hem en hij wilde je niet overweldigen. (...) Niets werd afgezwakt of verfraaid, alles werd uiteengezet met een helderheid die je beduusd en ook wat beschaamd als een geschenk ervoer, waarvoor alleen een open oor werd verlangd.’ Deze Dr. Sonne verloste hem uit een soort slavernij en diende hem, zonder hem een plaatsvervangend juk op te leggen, als enige tot voorbeeld.
Hij, wiens oordeel boven alles gold, wiens oordeel in staat was Elias Canetti op te stoten in de vaart der dichters, ontving Het Martyrium met de mysterieuze opdracht: ‘Dr. Sonne, mir noch mehr’. (Dr. Sonne, die nog meer voor mij betekent dan het licht van de zon, zoals Canetti aantekent.) Tijdens urenlange gesprekken wordt de roman aan een analyse onderworpen, waarvan wij niets dan enkele concrete conclusies te weten komen. Verwijten zouden het boek niet bespaard blijven. Men zou het een boek vinden van een oude seksloze man. En men zou de figuur van Fischerle verwerpen, omdat hij een jood was, en de auteur verwijten dat deze figuur zich ten gunste van de vijandige tijdgeest kon laten misbruiken. Over de onvergelijkelijk belangrijke dingen, zoals de onderliggende diepere verbanden van het boek (die Dr. Sonne voor hem blootlegde en die later in tal van boeken en essays door anderen naar voren zijn gebracht), zwijgt Elias Canetti als het graf. Het fenomeen Dr. Sonne is te veelomvattend, te dichtbij.
Hetzelfde geldt voor de figuur van zijn moeder. Het wederzijds onthechtingsproces hebben wij in de De behouden tong en De fakkel in het oor op de voet kunnen volgen. Zij heeft haar zoon zijn ‘verraad’ met Veza nooit vergeven en breekt voorgoed met hem. Tot een verzoening, in een hoogst ontroerend ogenspel tussen moeder en kind vastgelegd, komt het op haar sterfbed. Elias brengt haar rozen - zogenaamd uit Roestsjoek, zijn geliefde geboortedorp in Bulgarije - en zij, een heel leven een rivale, duelleert voor het laatst met het enige middel waarover zij nog ten volle beschikt: haar ogen. Met de voetstappen van de drie gebroeders Canetti, die hun moeder door de kille straten van Parijs ten grave dragen, sluit zich dan zowel voor ons als voor de dan tweeëndertigjarige Elias het spel der ogen af.
■
Auteursrechtelijk beschermd