Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 12]

Zonder vaandels en leuzen
De memoires van twee schilderessen

Nina Hamnett

Edith Sitwell, geschilderd door Stella Bowen

Stella Bowen

Laughing Torso door Nina Hamnett Uitgever: Virago, 322 p., f 27,20
Drawn from Life door Stella Bowen Uitgever: Virago, 253 p., f 24,70
Martin Koomen

De aantrekkingskracht die Parijs voor de oorlog heeft uitgeoefend op artiesten van allerlei aard, maar vooral op kunstenaars van de avant-garde, heeft al veel moois opgeleverd. Hoger en hoger wordt de stapel boeken, maar het is niet alleen daarom dat de schaduwen die door die stapel worden geworpen langer en langer worden. Immers, met elke dag die verstrijkt ligt het Parijs van die roemruchte jaren verder achter ons. De spelers sterven uit (laatst weer Brassaï), de decors worden gewijzigd - panta rhei, alles vloeit. Gelukkig vloeit er dus ook die boekenstroom, die de paradox mogelijk maakt dat het zich steeds verder verwijderende beeld nog altijd scherper wordt.

De laatste jaren zijn het vooral vrouwen over wier lotgevallen in de toenmalige hoofdstad van de wereld we hebben mogen vernemen. De vrouwelijke helft van het literatendom uit de Engelstalige wereld dat zijn heil in Parijs zocht, werd onder meer belicht via biografieën van Natalie Clifford Barney, Sylvia Beach en Djuna Barnes. Maar het waren waarachtig niet alleen schrijvers die zich door de Franse hoofdstad lieten aanzuigen. Dat Parijs tussen de twee wereldoorlogen het centrum van de avant-garde is geweest, komt minstens evenzeer door het aandeel dat beeldende kunstenaars in de artistieke traditie van de stad hebben genomen. Hoog tijd, kortom, voor de herinneringen van of aan beeldende kunstenaars die het allemaal hebben meegemaakt.

De memoires van de schilderessen Nina Hamnett en Stella Bowen, die door de feministische uitgeverij Virago uit het stof zijn opgediept, delen die achtergrond van een artistieke loopbaan die zich voor een groot deel en zowat tegelijkertijd in Parijs heeft afgespeeld. Het is ook waar dat het in beide gevallen om vrije en onafhankelijke vrouwen gaat: feministes-van-depraktijk die - zoals Stella Bowens dochter het in haar inleiding tot de heruitgave van Drawn from Life uitdrukt - hun eigen gang gingen ‘zonder vaandels en leuzen’. Maar daarmee zijn de overeenkomsten wel aangegeven. In elk geval als schrijfsters hebben Hamnett en Bowen weinig gemeen gehad.

Nina Hamnett, in 1890 geboren in de badplaats Tenby in Wales, had enige kunstscholen bezocht voordat ze zich een atelier in Chelsea verschafte en ging deelnemen aan het Londense kunstleven, eerst nog op een behoedzame manier: ‘We lazen d'Annunzio. Ik wilde dat ik ouder was. Ik kocht een grote hoed zo zwart als een kolenkit en een jurk met een korte sleep en trachtte me fataal te voelen.’ Haar herinneringen aan dat begin van haar loopbaan opschrijvend, diagnostiseert Nina haar toestand van toen als een van ‘virginale hysterie en verveling’. Op haar tweeëntwintigste besloot ze zich dan ook door een van haar vrienden - het kwam er niet zozeer op aan welke - te laten ontmaagden. ‘Ik vond er niet veel aan, maar de volgende ochtend had ik een gevoel van geestelijke vrijheid en dat er iets belangrijks volbracht was.’ Later kwam ze erachter dat de kamer waar dit gebeurde ooit Verlaine en Rimbaud op hun reis door Engeland tot onderkomen had gediend.

Eén bladzijde verder zijn we met Nina in Parijs - het is dan 1913 - en horen we voor het eerst over Montparnasse, het drinken in de avonduren bij La Rotonde, hoe aangenaam en goedkoop het leven in de Franse hoofdstad was. We lezen over de dronken gedragingen van de met Nina bevriende Modigliani, we vernemen hoe zijzelf de feestjes in het atelier van Koos van Dongen opluisterde door zich van haar kleding te ontdoen en rond te dansen in een zwarte sluier.

De toon waarop dit alles wordt verteld, herinnert aan niets zozeer als aan een opstel, gewrocht door een driftig pennend schoolmeisje met het puntje van de tong uit haar mond. Nina trouwt met een Noor, het huwelijk houdt echter maar korte tijd stand, ze steekt regelmatig Het Kanaal over, op enig moment tijdens de Eerste Wereldoorlog woont ze in Bath en voelt zich ‘bijna suïcidaal’ vanwege het klimaat, ze vestigt zich in 1920 voor langere tijd in Parijs, ze ontmoet de interessantste mensen: collega-schilders, schrijvers - al deze gegevens bereiken de lezer via dat schoolopstel waaraan maar geen einde lijkt te zullen komen. ‘Drieu la Rochelle woonde een paar mijl verderop en kwam ons opzoeken. Hij was een hoogst briljant schrijver en sprak heel goed Engels.’ Dat is alles over Drieu. ‘Ik trof Frank Harris en zijn vrouw bij Vogade's en dronk thee met hen.’ Dat is alles over Harris.

Lytton Strachey, getekend door Nina Hamnett

Een enkele keer glinstert er een stukje glas in deze woestijn van woorden: Nina moet het waarachtige schildersoog hebben gehad, het vermogen om geïsoleerde fysieke verschijnselen scherp en geconcentreerd waar te nemen. In hoeveel memoires van Parijs-gangers hebben we nu al kunnen lezen dat Gertrude Stein zich op sandalen voortbewoog? In nagenoeg alle. Hier, en hier alleen, leest men eindelijk dat deze kampioene van het experimentele schrijven 's winters haar sokken van een gaatje moest voorzien opdat het sandaalriempje tussen de grote teen en de resterende tenen kon worden benut. En zo is er wel meer aardigs.

Omdat Nina Hamnett veel mensen heeft ontmoet, veel heeft meegemaakt en weinig remmingen kende, werkt haar ademloze gebabbel vaak wel vermakelijk. Ergens schrijft ze over een vakbroeder dat deze ‘een groot kunstenaar geweest (zou) kunnen zijn als hij niet zo intelligent en zo kritisch was geweest.’ Uiteindelijk is dit waarschijnlijk niet zo slecht gezien: beeldende kunstenaars zullen het wellicht naast hun eigenlijke talent vooral van hun instinct moeten hebben. Het vermogen tot rationaliseren zou hen dan eerder in de weg staan dan helpen.

Laughing Torso verscheen oorspronkelijk in 1932. Deze eerste herdruk is voorzien van een informatieve inleiding waaruit onder meer blijkt dat Nina Hamnett later nog actief is geweest in de ietwat poverder Londense bohème, die van Soho en Fitzrovia. Hopelijk mag het vervolg van haar autobiografie, Is She a Lady? (1955), dat die latere periode behandelt, ook nog eens bij Virago worden verwacht. In december 1956 is Nina Hamnett overleden.

Bedachtzaam

Naast de niet te stuiten woordenvloed van de ontembare Nina - door James Joyce ooit beschreven als ‘een van de weinige vitale vrouwen die hij ooit had ontmoet’; blz. 242 - treft het autobiografische proza van Stella Bowen de lezer als uitgesproken bedachtzaam en weloverwogen. Uit de al even genoemde inleiding tot Drawn from Life (het boek is voor het eerst in 1941 verschenen) blijkt ook dat deze tekst niet zomaar even op papier is geworpen. Stella Bowen ‘had naar genoeg gepraat van schrijvers over schrijvers geluisterd om te weten wat ervoor nodig is om een professioneel karwei te klaren, en schrijven was niet haar beroep...’

Dat neemt niet weg dat de lezer vaak getroffen wordt door competente en trefzekere beschrijvingen, bijvoorbeeld - zeer frequent - van interieurs. Bowen is nu eenmaal vaak verhuisd en was, behalve schilderes, ook negen jaar lang de levenspartner van de schrijver Ford Madox Ford. Ze was voorts de moeder van diens kind. Deze optelsom van roepingen heeft haar enige wrange bespiegelingen over het lot van de huisvrouw in de pen gegeven: ‘Als je een vrouw bent en je wilt je eigen leven leiden, dan is het waarschijnlijk maar het beste dat je op je zeventiende verliefd wordt, verleid wordt en in de steek gelaten, en dat je kind sterft. Als je dit overleefde, dan zou je het ver kunnen brengen!’ Het alternatief dat Bo-

[p. 13]

wen ziet is een positie als ‘huishoudster van middelbare leeftijd’ (blz. 141).

De omstandigheden hebben Stella Bowens levensloop een andere wending gegeven. Ze werd geboren in Australië, in 1895, en vertrok als negentienjarige, nadat haar beide ouders gestorven waren, naar Europa. Na het relaas van haar jeugd als telg uit een rechtzinnig protestants milieu, en na haar reconstructie van het banale en saaie Australische leven (‘een soort kater van het Victoriaanse provincialisme’) treft deze stap de lezer als zowat de enig mogelijke voor de met artistieke ambities toegeruste en aan lezen verslaafde Stella. Toch is het in Engeland - inmiddels participant in de Grote Oorlog - eerst wel even wennen. De lawaaiige lieden die zich in het rode pluche van het Café Royal hebben genesteld, geven het jeugdige provinciaaltje even het idee in een poel des verderfs te zijn beland. Maar ze komt dus wel op de goede plekken en maakt de juiste vrienden: kunstenaars, revolutionairen. In de Eerste Wereldoorlog is ze pacifiste.

Enkele jaren na de afloop van die oorlog vertrekt ze met Ford, wiens maitresse ze inmiddels is geworden, naar Frankrijk. Op dit punt aangekomen heeft de lezer zich al geconfronteerd gezien met diverse gewetensvolle beschrijvingen van door het duo bewoonde cottages alsook van bijbehorende stukken grond en wat daar groeit of aan levende have rondloopt. Niet dat dit niet interessant zou zijn - het is integendeel zeer beeldend en je begrijpt als lezer volkomen de aantrekkingskracht van Frankrijk na een paar jaar Sussex, met zijn koude winters en eeuwige regen. Alleen: ook wat het leven in Frankrijk betreft vernemen we wel érg veel over huizen en kachels en keukens. Dit terwijl Ernest Hemingway en zijn toenmalige gade niet meer dan een paar regels krijgen toebedeeld, en JamesJoyce zegge en schrijve één bijzin (‘een allerhoffelijkste en hoogst bescheiden gast’).

Gelukkig is Stella Bowen vaak wel weer heel eloquent waar het om de vreugden van het leven in Frankrijk gaat: in Parijs, dan wel - soms - in het heerlijke warme zuiden. ‘De wisselkoers maakte ons rijker dan we thuis geweest zouden zijn, maar dat was niet de belangrijkste reden waarom we in het buitenland woonden. We woonden in Frankrijk omdat de Fransen veel beter dan wij begrepen hoe te leven.’ Volgens Bowen komt dit laatste onder meer tot uiting in de positie van de vrouw: vrouwen zouden in Frankrijk meer respect genieten en vaker als gelijkwaardig worden behandeld dan in de Engelstalige wereld, dit omdat de Fransman in zijn eigen aard een vrouwelijk element bezit.

Bij Ford Madox Ford moet zich de invloed van deze ‘Franse ‘vrouwvriendelijkheid’ hebben doen gelden in zijn amoureuze gedragingen ten opzichte van andere vrouwen dan Stella. Tegen het einde van de jaren twintig - de goede jaren van het interbellum - zijn ze uiteengegaan. De jaren dertig hebben Stella Bowen voor de pijnlijke noodzaak gesteld haar geliefd Parijs en Frankrijk te verlaten. De preoccupaties die het voorafgaande decennium hadden beheerst - volgens Stella ‘liefde, esthetiek, individualisme en het persoonlijk leven’ - raakten in de treurige jaren dertig steeds verder buiten beeld. Ergens in haar boek - geschreven in weer een nieuwe oorlog - stelt ze de bange vraag wanneer de Duitse horden ook Engeland zullen binnenvallen.

Uit de inleiding tot Drawn from Life blijkt dat Stella Bowen in 1943 door de Australische autoriteiten is benoemd tot ‘Official Artist’ die onderdelen van de oorlogsinspanningen moest vastleggen. Haar laatste opdracht als zodanig betrof een afbeelding van de overwinningsparade, juni 1946. Het jaar daarop is ze overleden.

■