Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

De misdaadroman is voor mij de alcohol of de tabak van de geest
De geschiedenis ven de crime story

Ernest Mandel is hoogleraar in de economie aan de universiteit van Brussel en voorzitter van de trotskistische beweging, de Vierde Internationale. Hij heeft een aantal boeken over het marxisme geschreven, waarvan Marxist Economie Theory en Der Spätkapitalismus de bekendste zijn. Nu is van hem Delightful Murder verschenen, een verhandeling over de geschiedenis van misdaadromans. Geen frivool uitstapje maar een analyse van de functie van het detectiefje binnen het kapitalisme.

Ernest Mandel

Delightful murder door Ernest Mandel Uitgever: Pluto Press, 152 p., f 21,15
Paul Depondt en Piet de Moor

Het stond ooit in de eerbiedwaardige Le Monde te lezen: de beste Belgische exportartikelen zijn Hergé, Simenon en Mandel. ‘Dat was toch een beetje overdreven,’ zegt Ernest Mandel, en hij heeft gelijk. Het economische denken van Mandel kent grotere exportbelemmeringen dan Maigret of Kuifje. Er zijn verscheidene landen waar hij als persona non grata wordt beschouwd. In zijn hoedanigheid van voorzitter van de Vierde Internationale en groot bezieler van de trotzkistische beweging worden hem nog steeds inreisvisa voor de Verenigde Staten en voor de Sovjetunie geweigerd.. Hij verliest er echter zijn humeur niet door. ‘Ik ben een onverwoestbaar optimist.’ Zijn economische opvattingen worden, in zijn ogen, steeds meer door de historische feiten bewaarheid. Hij wimpelt de sprong van de dollar en de schijnbare economische relance in de Verenigde Staten af als puur impressionistische extrapolaties. Het deert hem allemaal niet. Meer dan twaalf uur per dag is hij als hoogleraar en als trotzkistisch voorman in de weer. Zijn Marxist Economie Theory en Der Spätkapitalismus behoren tot de klassieke marxistische economische literatuur. Dan schrikt men toch als zo iemand een boek over de sociale geschiedenis van de crime story schrijft. ‘Ik heb in de jongste dertig jaar duizenden crime stories gelezen. Ik was niet van plan daarover een boek te schrijven, hoewel het denken over dat materiaal zich begon op te stapelen.’ Dat kwam een Londense uitgever ter ore, Pluto Press, die Mandel vroeg daar een boek over te schrijven. Het scheen hem zeer de moeite waard een verklaring te zoeken waarom tientallen miljoenen mensen misdaadromans lezen. Vanuit het standpunt van het historisch materialisme bekeken, gaat het hier om een belangrijk maatschappelijk verschijnsel. Maar Mandel had ook een pragmatische reden om dit boek te gaan schrijven. ‘Vandaag kent men in West-Europa betreurenswaardig genoeg een achteruitgang van de belangstelling voor rechtstreeks politieke werken, om het even van welke strekking. De belangstelling voor de cultuur blijft daarentegen groeien. Je kan dus een omweg maken en via de ontleding van culturele verschijnselen proberen om maatschappelijk bewustzijn verder te ontwikkelen. Er is een boom van de detectiveroman, en aan de hand daarvan tracht ik maatschappelijke verschijnselen te verduidelijken.’

Wat boeit u dan zozeer in die misdaadroman?

‘Je kan dat op een eenvoudige formule terugbrengen: terwijl je ze leest, denk je aan niets anders. Wanneer je klaar bent met de lectuur van zo'n roman denk je er niet meer aan. Het gaat om ontspanningslectuur in de letterlijke zin van het woord, om echte détente. Ik probeer me te ont-stressen, dan kan ik ook beter mijn anti-kapitalistische verzuchtingen botvieren. De strijd tegen de stress is geen zelfgenoegzame activiteit, maar is functioneel. Die ontspanning heeft tot gevolg dat ik beter kan werken. De misdaadroman is voor mij de alcohol of de tabak van de geest. Ik rook niet en ik drink niet, maar in plaats daarvan veroorloof ik me crime stories te lezen. Ik heb daar absoluut geen slecht geweten van, zoals een dronkaard nooit een slecht geweten heeft als hij drinkt.’

“Ik zou in mijn marxistische colleges niet durven inbrengen wat je in sommige van die romans kunt lezen.”

Eind goed, al goed

In uw boek legt u zwaar de klemtoon op deze escapistische functie van de misdaadroman. Bovendien verduidelijkt u in uw boek dat de misdaadroman tussen de twee wereldoorlogen een maatschappelijk integrerende functie had, terwijl de eigentijdse misdaadroman, die zeer sceptisch staat tegenover de burgerlijke maatschappij, een maatschappelijk desintegrerende rol speelt. Maar wat is de sociale relevantie van een fenomeen dat weliswaar desintegrerend maar op de eerste plaats toch escapistisch is?

‘Je moet een onderscheid maken tussen de werking van colportage-literatuur of van literatuur die niet tot nadenken noopt bij diegenen die normalerwijze niet nadenken enerzijds en anderzijds de werking van zulke unreflektierte Literatur op mensen die kritisch bewustzijn bezitten. Het escapisme geldt voor de twee groepen, maar voor de tweede categorie zal het altijd verbonden zijn met een beetje reflectie. Wie dat kritische in beginsel niet bezit zal meer onderworpen zijn aan de “boodschap”, de ideologie, die onbewust en achterbaks wordt ingespoten en die meeloopt met de moordende butlers en de zotte miljonairs die in de misdaadromans opduiken. Voor de eerste categorie van de lezers speelt dus de integrerende functie een centrale rol. Talrijke critici en historici - niet alleen marxisten - hebben onderstreept dat die romans een katharsisfunctie uitoefenen. Iedereen weet op zijn manier dat de wereld vol kwaad zit, om het even of je dat nu de duivel, de klassenvijand of de warenproduktie noemt. Helaas zijn we met dat kwaad rondom ons en in ons binnenste geconfronteerd, dat kwaad is er hoe dan ook. De detectiveroman stelt dat kwaad aanschouwelijk voor, maar heft het tevens op. Zijn functie is: eind goed, al goed; de goeden worden beloond en de kwaden bestraft. Er is echter ook een tweede element van integratie. Ik zal niet zeggen dat die misdaadroman waarschuwt voor non-conformisme, want je kan Sherlock Holmes ook geen conformist noemen. Toch geeft die roman het advies om niet teveel uit de band te springen. Want hoe komt het tot misdaad? Omdat bepaalde mensen uit hartstocht, hebzucht of eigenbelang niet zijn zoals de gemiddelde mens. In de klassieke Engelse roman zijn dat de bad one's, waartoe men beter niet behoort omdat het met hen slecht af pleegt te lopen. Agatha Christie bijvoorbeeld gaat daarin zeer subtiel te werk, in tegenstelling tot de colportage-romans uit de jaren twintig waarin elke vakbondsagitator als een misdadiger wordt voorgesteld. In laatste instantie en simplistisch uitgedrukt hebben die misdaadromans tot doel het privê-eigendom te beschermen. De staat en de overheid komen er altijd beter uit dan diegenen die aan de andere kant van de barricade tegenover hen staan.’

Daar is toch verandering in gekomen?

‘Een van de twee grote keerpunten in de geschiedenis van de crime story wordt ingeleid door de spionage-thriller, die essentieel na de Tweede Wereldoorlog gesitueerd moet worden. Door de spionageroman verdwijnt het manicheïsme dat de goeden voor honderd procent goed en de slechten voor honderd procent slecht zouden zijn. Precies dat manicheïsme was echter de voorwaarde voor de integrerende functie van de misdaadroman. Het verdwijnt structureel en onvermijdelijk, want de agent is per definitie geen speelbal van zijn hartstochten - die spelen een marginale rol - maar een agent van de overheid. De wit-zwart verhoudingen maken plaats voor een grijze zone, voor de schemering. Na de Tweede Wereldoorlog krijg je de grote auteurs van de spionageromans: Le Carré bijvoorbeeld, die duidelijk laat voelen dat onze partij eigenlijk niet zó goed is en dat de tegenpartij eigenlijk niet zó slecht is. Het manicheïsme wordt vervangen door algemene twijfel en scepticisme. In deze wereld kan een spion door zijn eigen opdrachtgevers een mes in de rug gestoken krijgen. Dat is echt desintegrerend. Mensen die een beetje nadenken, beginnen te twijfelen aan de legitimiteit van de bestaande orde, de staat, het recht van de maatschappij waarin ze leven. Het is trouwens kenmerkend dat sommige van die romans qua gedetailleerde informatie buitengewoon ver gaan. Ik zou in mijn marxistische colleges niet durven inbrengen wat je in sommige van die romans kunt lezen: de een of andere trust die de regering van de Verenigde Staten controleert, die de president afzet, die een wereldsamenzwering op touw zet om een Vierde Rijk op te richten. Andere boeken schrijven ongeveer hetzelfde over de Russen, want het is niet eenzijdig. Dat men er zich niet aan stoort is precies kenmerkend voor dat algemeen scepticisme, dat bij de geletterden nu eenmaal overheersend is. Er zijn geen goeie politici meer, neen, ze zijn allemaal slecht.’

Mario Puzo

Schuilt daarin gevaar? Sommige ‘non-fiction-novels’ zijn zo goed gedocumenteerd, dat de beschreven geschiedenis echt begint te lijken, omdat er waar gebeurde feiten in steken die worden geëxtrapoleerd?

‘De technische detail-informatie speelt een grote rol, en dat heeft ook te maken met de esprit du temps. We beleven een technologisch tijdperk waar de belangstelling of pseudo-belangstelling voor de technische kennis of technische pseudo-kennis geweldig is toegenomen. Dat vind je ih de meeste van die romans terug. De dochter van de Amerikaanse president Truman, die een geapprecieerde auteur is van de detective-romans van de tweede categorie, heeft een roman geschreven die vol informatie over kaviaar zit. Men leest dat graag, men leert iets bij. Het gaat niet alleen maar om het mysterie, maar minstens evenzeer om de “lessen”, om de informatie die men daar krijgt.’

Steekt daarin geen element van bedrog?

‘Zeker, of van mogelijk bedrog, omdat de grens tussen wat werkelijk informatie en wat verbeelding is wazig wordt. De Amerikaan Mario Puzo, één van de grootste succesauteurs van de laatste tien jaar en schrijver van de Godfather, heeft

[p. 11]

nu een boek geschreven, The Sicilian, dat een enorm succes kent. Hoofdpersoon is een bijna tragische figuur, de Siciliaanse bandiet Juliano die op het einde en na de Tweede Wereldoorlog een niet onbelangrijke rol heeft gespeeld in de Siciliaanse gewestelijke politiek. In dat boek wordt hij voorgesteld als een volksheld. Nu is Puzo een zeer verstandig iemand, die vroeger links was opgesteld en die de bronnen kent. Toch gaat het volgens mij om een bewuste verdraaiing, want Juliano was een agent van de grootgrondbezitters, die op hét einde van de Tweede Wereldoorlog eerst op separatisme hadden gewed en die daarna de terugkeer van de rechtervleugel van de christendemocraten met de hulp van de maffia hebben bewerkt. Die Juliano heeft zowat 450 mensen vermoord, meestal arme landarbeiders, syndicalisten, communisten.’

Enerzijds wordt de misdaadroman, door de toegevoegde waarde waarover u het net had, gespecialiseerd en gesofisticeerd. Maar is er niet ook een afsplitsing: van de harde misdaadroman naar de opkomst van het beeld, de video-cassette, een verschijnsel dat in de westerse wereld leidt tot verdomming en analfabetisering?

‘Eind jaren veertig begin jaren vijftig; leek het er een ogenblik op alsof de ontaarding - het geweld, de pornografie, het sadisme, het “kill, kill, kill, van Mickey Spillane - de overhand zou krijgen. I Dat is niet gebeurd. Dat is een zijspoor gebleven. Maar ik ben ervan overtuigd - ik hoop dat ik mij vergis - dat de overgang van het geschreven woord naar het beeld, van de misdaadroman naar de video-cassette, funest zou kunnen zijn, omdat je daar gevangen zit in technieken waarover je de controle verliest. Het aantal verschillende cassetten dat vandaag circuleert is onvergelijkelijk geringer dan het aantal boeken dat wordt verspreid. Maar, als je vaststelt dat er in Londen bijvoorbeeld nu meer winkels met videocassetten dan boekhandels zijn, dan noem ik dat toch een keerpunt in de westerse beschaving en in de wereldbeschaving.’

Jack London

Ernest Mandel gelooft wel dat de misdaadroman een wapen in de kritiek zou kunnen zijn. Jef Geeraerts vindt hij tamelijk gematigd, Ferdinandusse al een beetje radicaler. ‘Maar ik denk vooral aan sommige angelsaksische auteurs die zeer scherp kunnen zijn. In sommige boeken van Michael Thomas, Green Monday bijvoorbeeld, vind je een buitengewoon scherpe kritiek op het grootkapitaal. Je hebt de twee Italiaanse auteurs Fruttero en Lucentini, die een echte radioscopie van de stad Turijn hebben gemaakt, een stad die door één enkele familie, de familie Agnelli van Fiat, totaal wordt gecontroleerd. Het hangt af van het talent en de eerlijkheid van de auteurs, niet zozeer van hun politieke overtuiging. Als je de geschiedenis van de literatuur bekijkt, dan merk je dat auteurs die eerder behoudsgezind zijn - het klassieke voorbeeld is Balzac - door hun kunde en hun vermogen om een maatschappij te begrijpen, een kritischer bewustzijn verbreiden dan auteurs als een Zola, die een links iemand was en gedurig zijn boodschap proclameerde.’

Vanwaar uw voorkeur voor Jack London, die u blijkbaar deelt met Trotzki?

‘Ja, ja, goed. (Schatert). Dat is boosaardig wat u zegt. Nee, niet omwille van Trotzki. De twee boeken die mij als jongen misschien het meest hebben beïnvloed - ik was toen twaalf, dertien jaar - waren Les Misérables van Victor Hugo en Martin Eden van Jack London. Die hebben mij geweldig beïnvloed, en dat was voor ik Trotzki's oordeel over London had gelezen. In mijn boek Delightful Murder heb ik het over Londons Assassination Bureau Ltd, een werkje dat ik zeer onlangs heb gelezen. Ik vind het een fantastisch boek, waarin London aantoont een zeer profetische geest te bezitten. De discussies die hij de mensen over dat Moordbureau laat voeren zijn precies die discussies die de linkse intellectuelen twintig, dertig, veertig jaar later hebben gevoerd: de rol van het terrorisme, of het gunstig of ongunstig is om zijn vijanden te vermoorden, de rol van de massa-actie tegenover de individuele terreur, de vraag van de organisatie, de weerslag van het organisatieschema op je eigen morele ontwikkeling. Camus en Sartre hebben dat op een minder duidelijke wijze uitgedrukt dan Jack London in 1910 heeft gedaan, en dat naar aanleiding van een detectiveroman! Helaas is hij minder bekend door zijn ernstige literatuur dan door zijn dierenromans. Sommige mensen houden daar niet van, maar ik wel. Ik las die dieren- en natuurromans toen ik tien jaar was en ik blijf daar de beste herinneringen aan behouden.’

“Op de spits gedreven concurrentiestrijd doet de grens tussen wettelijkheid en misdaad totaal verdwijnen.”

Wat is nu de relatie tussen misdaad, misdaadroman en burgerlijke maatschappij?

De slotzin van uw boek is dat de burgerlijke maatschappij tot misdaad leidt: ‘...perhaps because bourgeois society is, when all is said and done, a criminal society?’

(Lacht uitbundig). ‘Zeer boosaardig, zeer zeer boosaardig. Dat zal men me lang verwijten.’

Hoe ziet u dan die relatie?

‘Il ne faut pas chercher midi à quatorze heures. Het klinkt als een gemeenplaats, maar men vergeet dan toch maar dat de burgerlijke maatschapij de eerste en eigenlijk de enige is in de geschiedenis van de menselijke maatschappijen die totaal opgebouwd is op privé-eigendom en warenproduktie. Neem nu die twee elementen: bedreiging van het privé-eigendom en scherpere conflicten tussen algemeen aanvaarde, menselijke en maatschappelijke spelregels enerzijds en individuele hartstochten en belangen anderzijds, dan heb je een beeld van de misdaad. Dat is een pseudo-wijsgerige omschrijving van wat de misdaad is. In die zin is de burgerlijke maatschappij een maatschappij waarin de misdaad zich veel breder maakt dan in voorkapitalistische maatschappijen.

Het is niet zonder belang om eraan toe te voegen dat het eigenbelang, het egoïsme of om het wetenschappelijk te zeggen “de concurrentiestrijd” in de meest brede zin van het woord door het kapitalisme wordt bevorderd en op de spits gedreven. Daarvoor bestaat een prachtige Antwerpse uitdrukking die beter is dan gelijk welke wijsgeer, Marx inclusief, het kan formuleren: gaode weg, iek moet ier zitten. Op de spits gedreven concurrentiestrijd doet de grens tussen wettelijkheid en misdaad totaal verdwijnen. Dat hebben we in voorkapitalistische tijden natuurlijk ook gekend: roofridders, het woordt zegt het, waren tegelijk rovers en ridders. Wat men in de negentiende eeuw in de Verenigde Staten tijdens de periode van de trustvorming de robber barons heeft genoemd. Ook dat zijn roofridders, maar roofridders van het grootkapitaal. De derde generatie heeft inmiddels vergeten wat de eerste generatie is geweest: die heeft gestolen om rijk te worden.’

In uw analyse komen twee tragische figuren ter sprake: Graham Greene en Georges Simenon. Greene schrijft om aan de verveling te ontkomen en hij zegt niet te kunnen begrijpen dat mensen, die niet creatief bezig zijn, verder kunnen leven. Simenon daarentegen, die een zeer wanordelijk leven heeft geleid, zoekt zijn tegenbeeld in de figuur van inspecteur Maigret, een zeer kleinburgerlijk type...

‘Maigret zal niet tevreden zijn als u dat zegt, maar het is juist.’

Dat tragische, existentiële gevoel waarmee die beide auteurs beladen zijn, is dat niet iets dat onafhankelijk is van de organisatie van de maatschappij? In hetzelfde verband: u zegt in uw boek dat in de misdaadroman het rationele en irrationele door elkaar lopen, zoals overigens ook in de burgerlijke maatschappij. Maar ook de Oosteuropese landen lopen niet voortdurend over van rationaliteit?

‘Het is ontegenzeggelijk een feit dat de vermenging van rationalisme en irrationalisme aan de basis liggen van de misdaadroman. Er is trouwens een symbolisch bewijs voor. Weinigen weten dat Sir Conan Doyle, de schepper van Sherlock Holmes, die bij uitstek de analytischdeductieve methode toepast, als de rationalistische methode om raadsels op te lossen, zelf een boek geschreven heeft om te bewijzen dat de elfen bestaan. Dat is de mooiste verbinding van rationalisme en irrationalisme die men zich kan voorstellen. Zit dat nu in de mens verankerd? Vanuit mijn standpunt bekeken - dat is toch ook wel het orthodoxe standpunt van Marx geweest - is die vraag op zichzelf irrelevant, even irrelevant als de vraag of er in de mens tegelijk een agressieneiging, doodwens, eros en thanatos, en een broederlijk solidariteitsgevoel, een element van liefde en samenwerking steekt. Of je op die vraag met ja of neen antwoordt, op zichzelf zegt dat niets over wat er in de maatschappij gaat gebeuren.’

Tragische figuur

Dus die elementen van rationaliteit en irrationaliteit zijn voor u niet noodzakelijk permanent en existentieel aanwezig?

‘In uw vraag over Greene had u het over angst en verveling, hoewel dat in laatste instantie toch op hetzelfde neerkomt. Daarom ben ik geneigd op uw laatste vraag te antwoorden: ja en neen. In sommige perioden minder dan in andere. In de klassieke Franse literatuur van de zeventiende eeuw is dat element weinig aanwezig. Verveling in de drama's van Racine? Neen. Angst? Misschien een beetje, maar niet veel. De hartstochten die daar worden beschreven - en die ook zeer destructief zijn, maar daar gaat het niet om - leiden weliswaar ook tot moord, maar angst en verveling tref je er eigenlijk niet aan. Dat is een fin-de-siècle-gevoel dat gepaard gaat met het einde van produktiewijzen en maatschappijvormen. Ook in de tijd van de Verlichting is van die gevoelens weinig te bespeuren, want het gaat om een opgaande cultuur en maatschappij. Die gevoelens vind je wel bij de adel, maar die schrijft gelukkig niet. Misschien bij De Sade wel, maar dat is niet de kenmerkende figuur van de achttiende eeuw. Dat dit gevoel nu wel zo sterk aanwezig is heeft iets te maken met de verwording van de burgerlijke maatschappij. Dat is niet alleen negatief bedoeld. Want de mensen - nu komt mijn optimisme weer aan bod - de mensen zijn zich daar toch wel van bewust of halfbewust. Een van de meest in het oog springende veranderingen die ik in de jongste veertig jaar heb opgemerkt is dat zelfs diegenen die deze maatschappij aanvaarden zoals zij is weten dat dit geen harmonische en goede maatschappij is. Zoals Churchill heeft gezegd: het is een slechte maatschappij, maar ik ken geen betere. Dat is niet hetzelfde als zeggen dat dit een ideale maatschappij is, dat het de beste van alle mogelijke werelden is, zoals vroeger werd betoogd.’

Dat moet op individueel-psychologisch vlak een grote rol hebben gespeeld?

‘Auteurs zoals Graham Greene, meer nog dan Simenon, hebben een zeer ambivalente houding tegenover de maatschappij, omdat ze die doorhebben. Dürrenmatt en Frisch komen uit een land waar minder misdaden worden begaan dan elders, uit Zwitserland, maar ook zij hebben het misdadig karakter van die maatschappij door. Die fin-de-civilisation-atmosfeer heeft dus zeker iets te maken met de verwording van de burgerlijke beschaving en dat valt natuurlijk ook af te lezen uit de burgerlijke literatuur. Ik ontken niet dat het schrijvende individu in dat proces een zeer belangrijke rol speelt. Uit zijn mémoires weten we nu dat Simenon een bijzonder tragische figuur is. Misschien is Simenon een beetje een exhibitionist, ik ben geen psychiater en ik kan dat niet beoordelen, maar die mémoires vormen in elk geval een verbluffend boek. Het is bijna niet te geloven wat hij daar over zichzelf schrijft. Bij Graham Greene is dat een klein beetje minder, maar nauwelijks, ook hij is een zeer tragische figuur. Het minste wat men kan zeggen is dat die schrijvers geen gelukkig leven hebben gehad.’

■