Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

Ontregeling en oneerbiedigheid
Joseph Hellen vernuftige tekstiabynnth

God knows door Joseph Heller Uitgever: Alfred Knopf, 353 p., f 68,50 Nederlandse vertaling: God weet, Uitgever: Agathon, 434 p., f 32,50
Ed Schilders

Joseph Heller

Het probleem met de bijbel is, dat het weliswaar de hoogste literaire onderscheiding gekregen heeft, de titel Boek der Boeken, maar dat de diverse auteurs die door God werden uitgenodigd om een bijdrage te leveren maar nauwelijks verstand hadden van het métier schrijven.

Wat je als lezer ook van de bijbel vindt, als criticus vind je slechts bij uitzondering een slechter geschreven boek. Zou het nu geschreven worden, geen uitgever zou zich eraan wagen. Zeker niet in twee delen. En wat je verder ook van God vindt, als redacteur heeft Hij zijn almacht in ieder geval niet aangewend. Alleen al zeven van de elf alinea's waaruit het eerste hoofdstuk van Genesis bestaat, beginnen met ‘Verder zei God...’ Dat is stylistisch bezwaarlijk en bovendien heeft zo'n misser een funeste invloed op Zijn Persoon. De God van Genesis 1 is voor de lezer al na anderhalve pagina een bejaarde uitvinder die de aarde in elkaar zet en verstrooid in zichzelf loopt te mompelen. Meestal in de aanvoegende wijs ook nog.

Ik concludeer: God kan niet lezen en Hij kan al evenmin schrijven. Zijn inspiratie moet die van een goedwillende analfabeet geweest zijn. Hij koos de verkeerde ghostwriters. Regionale coryfeeën. Iets meer geduld en Hij had de beschikking gehad over een Walter Scott, een Victor Hugo. J.F. Oltmans had ook een mooie bijdrage kunnen leveren. Schaapherders genoeg in de Verbonden.

Ik weet het, dat is allemaal gepraat achteraf. Gelukkig is er een boek verschenen dat ook de contemporaine aspecten op een rijtje zet van een affaire die zich laat lezen als de oudste instantie van literatuumijd, plagiaat en achterklap aan het oudtestamentaire uitgeversfront. Het is God Knows, werd geschreven door Joseph Heller, bekend van zijn uithaal Catch 22, op instigatie van Koning David (David van Bethlehem), bekend van zijn verhaal naar Goliath. Behalve dat het een (auto)biografie is, is het in zijn invulling van wat de bijbel nalaat een modernapocriefe vertelling en daarin de vereffening van een literaire rekening: het langgezochte eerherstel van koning David als schrijver en bon-vivant.

Hij is ijdel - ‘Ik denk echt dat ik het beste verhaal van de bijbel heb’ - en teleurgesteld: ‘Waar ik echt pissig van word is dat Samuel 1 en 2 heeft, hoewel hij al in 1 sterft en in 2 niet één keer genoemd wordt, niet één keer. Is dat eerlijk? Die twee boeken van Samuel hadden naar mij genoemd moeten worden, niet naar hem. Wat is er nu zo aardig aan Samuel? (2: 31).’ Ook David onderkent de literaire zwakheden van de boeken waarin hij een rol speelt - ‘Ik zou alles zelf moeten herschrijven’ - en laat geen gelegenheid voorbijgaan om te beweren dat een correctie noodzakelijk en wenselijk is. ‘Mozes heeft zijn Tien Geboden, jazeker, maar mijn stukken zijn veel beter. Ik sta voor poëzie en passie, rauw geweld en het kale, ruwe, vormende verdriet van een mensenhart dat breekt. “Het sieraad van Israël ligt geslagen op uw hoge plaatsen.” Die regel is van mij, net als deze: “Zij waren sneller dan arenden, zij waren sterker dan leeuwen.” (Elegie op Saul en Jonathan, geciteerd in de bijbel - ES) Mijn verzen leven voort (1: 5).’ En hier wordt iets zichtbaar van de vete tussen de miskende dichter en de Almachtige Uitgever: ‘Geloof me nou maar, het gaat er niet om wat je weet, maar wie je kent (6: 146).’

Dat is het spel dat Heller in en met zijn vierde roman verkozen heeft te spelen, een mengeling tussen gegevens uit de oertekst, gewiekste duiding en een persoonlijke uitbreiding die zich beweegt tussen onderkoelde satire en geestige oneerbiedigheid. Ik ben er wat langer bij stil blijven staan - en kom er nog op terug - omdat het dit tekstspel is dat wat mij betreft de vlak uitgewerkte levensvertelling van de saaiheid redt. Vooral voor die lezers die, net als ik, aan God Knows beginnen in de verwachting dat het spektakel en het drama van de twee boeken Samuel hier de menselijke dimensie zullen krijgen welke de lezer door de Goddelijke oertekst onthouden wordt. Ik aarzel mijn teleursteling in dezen op Hellers literairtechnische rekening bij te schrijven. Tenslotte was ik beïnvloed door eerdere invullingen van bijbelgegevens die zich vrijwel zonder uitzondering op het raakvlak tussen drama en psychologische ontwikkeling begeven. Dan Jacobsons The Rapé of Tamar (1970) is een goed voorbeeld. Het omvat een fragment van Hellers stof (de verkrachting van Tamar, Davids dochter, door haar halfbroer Amnon) en het breidt de bijbelse sit comedy uit tot een vertelling over politieke intrige en machtswellust.

Kilte

Toch laat Heller niet na bij monde van David het dramatische instinct van de lezer te prikkelen. David, nog steeds mokkend over de rijkdom aan literaire mogelijkheden die zijn levenswandel bevat: ‘Ik heb de oorlogen en extatische religieuze ervaringen, obscene dansen, geesten, moorden, huiveringwekkende achtervolgingen.’ Dat alles, en veel meer, heeft hij inderdaad. Het is er ook bij Heller, maar wie erover leest zal zich verwonderen over het gemak waarmee er tenslotte toch niet meer dan oppervlakkig over geschreven wordt en de kilte waarin de auteur Davids gedachten op de cruciale momenten invriest. Geen van Hellers hoofdpersonen heeft me na het sluiten van het boek zo onberoerd gelaten als deze David. De momenten die, mogen we aannemen, wezenlijk in zijn leven hebben ingegrepen, zoals de dood van zijn eerstgeborene, het verraad van Absalom, de verkrachting van Tamar, de dood van Sauls zoon Jonathan, worden bij voortduring wel als dramatisch gemeld, nooit worden ze tot in het diepst van zijn gedachten uitgeschreven, nooit sterker doorleefd dan in de bijbel. Ook in. God Knows ontbreekt ‘het kale, ruwe, vormende verdriet van een mensenhart dat breekt’.

Hellers keuze is duidelijk voor die mogelijkheden geweest die hem de gelegenheid boden zijn hang naar satire en milde karikatuur uit te leven. Momenten die de lezer, ook in de bijbel, doen glimlachen. Davids zelfbeheersing als hij Saul in een grot besluipt terwijl die zijn behoefte doet; hij doodt hem niet maar snijdt een stuk van Sauls mantel af om later te bewijzen dat hij hem had kunnen doden. Davids jacht op de Filistijnse voorhuiden waarvan hij er honderd moet vergaren, Sauls eis als bruidsschat voor diens dochter Michal. David haalt de limiet ruimschoots (200), waarna Heller een Michal opvoert die volslagen frigide is. De relatie tussen David en Jonathan, niet behandeld vanuit het idee van de mythische vriendschap maar vanuit de oude antiduiding dat zij een homoseksuele verhouding hadden. En Davids uitzicht op de badende Bathsheba, een scène die zo'n vijfmaal herhaald wordt: ‘I had fucking from her that made my brain spin.’

Een flink percentage van de satire gaat naar elementen die al een lange traditie (joods en niet-joods) hebben. ‘Aan de goyim geeft Hij gerookt spek, lekker varkensvlees, sappige biefstuk en eersteklas ribkarbonade. Aan ons geeft Hij pastrami.’ ‘Het beloofde Land, zeg dat wel. Honing was er, dat is waar, maar de melk brachten we zelf mee in onze geiten. Aan die lui in Californië geeft God een prachtige kustlijn, de filmindustrie en Beverly Hills. Aan ons geeft Hij zand. Aan Cannes geeft Hij een pluche filmfestival. Wij krijgen de PLO.’

Tijd speelt, dat maakt het laatste citaat duidelijk, geen rol. Heller heeft er genoeg van en strooit er kwistig mee voor- en achteruit. Het is een van de aardigste technieken van het boek, een substituut, denk ik, voor de alomtegenwoordigheid van die andere Inspirator, maar tevens een manipulatie naar het basisidee: dat God Knows fictieve autobiografie is, Davids versie van de bijbelboeken. Met terugwerkende kracht, maar dat doet er niet toe: er is geen tijd.

Vanuit deze opzet is een tekstuele doolhof gecreëerd waarin het aangenaam de weg zoeken is. Bijbelkennis lijkt een voorwaarde omdat Hellers inventiviteit er een van rabbijnse dimensies is. De wegen van de officiële en apocriefe teksten, van de Midrash, een verzameling teksten die de betekenis van de bijbel naar vorm en inhoud toegankelijker wil maken, en van de folklore kruisen niet alleen elkaar maar ook de wegen van Hellers eigen duidingen.

Obscure Bijbelftguren

God Knows is in de eerste plaats tekstspel op superieur niveau. Dat lijkt wat weinig maar dat is het niet. Het draagt de aandacht van de lezer en dwingt tot een gestuurde maar persoonlijke herziening van wat die lezer weet, kent, vermoedt en misschien wel van wat hij gelooft. Het is geen toeval dat juist daarin de kracht van het boek ligt. Wie niet voor het drama kiest - het in ieder geval niet celebreert - houdt, in dit geval, alleen de orde als speelbal over. God Knows is een geslaagde poging tot ontregeling van de Goddelijk geproclameerde orde. Ik kan onmogelijk voorbeelden geven van die ontregeling zoals ik die het belangrijkst vind. Ze strekken zich uit over vele pagina's, kennen handenvol bekende en obscure bijbelfiguren, vermengen kerkleer met duiding, exegese met folklore. De onderstaande voorbeelden zijn korter, grappen bijna, maar niettemin representatief voor de werkwijze. De meeste hebben ook te maken met Davids schrijverschap.

David is in gesprek met Salomon, zijn zoon. In de bijbel is de zoon het toppunt van wijsheid, bij Heller en volgens David een rasechte meshuggener. (‘Zal ik u eens een geheim vertellen over mijn zoon Salomon? Hij meende het toen hij voorstelde die baby doormidden te hakken, de putz. Ik zweer het. Die stomme kloot probeerde éérlijk te zijn, niet listig.’) ‘Wijsheid is beter dan koralen,’ onderricht David zijn zoon. Salomon noteert dat netjes in zijn huiswerkschrift. Dat hij er geen ‘fucking word’ van begrijpt is David wel duidelijk; hij weet ook dat Salomon ‘wijs’ genoeg is om deze teksten ‘uit te geven alsof ze van hemzelf zijn’. Wie de moeite neemt de spreuk terug te zoeken vindt hem inderdaad, in Spreuken, op naam van Salomon. Plagiaat.

Salomon schreef, volgens God, ook het Hooglied. Heller weet waar hij zijn inspiratie haalde. Bij Abishag bijvoorbeeld, Davids bedgenoot op latere leeftijd. Abishag is ‘zwart... en laat ons steeds weer weten dat ze alleen maar zwart is omdat de zon haar bekeken heeft’. In het Hooglied - dat niet met name genoemd wordt, de lezer moet aan het werk - schrijft Salomon: ‘Een zwart meisje ben ik... want de zon heeft mij in het oog gekregen.’

De aanspraak die Heller met God Knows op het denken van de lezer maakt, komt tot stand via een omweg waarin de doolhof van het tekstgebeuren is ingebouwd. Op zich schuilt daarin geen enkel bezwaar, het is zelfs een weg die inherent is aan teksten die gebaseerd zijn op andere teksten. Het labyrinth is uitzonderlijk vernuftig geconstrueerd, een Daedalus waardig. Toch ben ik bang dat veel bezoekers met hun zelfgemaakte plattegrond tevreden bij de uitgang zullen komen, maar zich toch met iets van teleurstelling zullen afvragen waar de Minotaurus was.

■