Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 4]

‘Men schrijft niet wat men wil: men schrijft zichzelf’
De dagboeken van Jules Renard: het leven stap voor stap

Jules Renard (1864-1910) was burgemeester van een dorp, een beetje boer, een beetje politicus, iets meer lid van de Académie Goncourt, maar bovenal de schrijver van Poil de Carotte, de verhulde autobiografie van zijn kinderjaren, in het Nederlands vertaald door Thérèse Cornips als Peenhaar, voorzien van de onmisbare tekeningen van Vallotton. Zijn Histoires naturelles, korte schetsen over de natuur, werd door vele beroemde schilders geïllustreerd, in Frankrijk door Pierre Bonnard, in Nederland door Peter Vos. Renard hield ook een dagboek bij dat nu in vier delen in pocketvorm te krijgen is. C. Buddingh' las ze, evenals Charlotte Mutsaers die aan de hand van uitspraken en zinnen in het dagboek de tekeningen op deze pagina's maakte.

Jules Renard met zijn vrouwe

C. Buddingh'

het dagboek van Jules Renard verscheen voor het eerst postuum in vijf van de tussen 1925 en 1927 door Henri Bachelin bezorgde zeventiendelige Oeuvres complètes. Het werd daarna pas in 1960 herdrukt in de Bibliothèque de la Pléiade en is nu, weer bijna een kwart eeuw later, dan ook in een ‘volksuitgave’ verkrijgbaar, waarin helaas een index ontbreekt waarin men opzoeken kan wie en wat de vele figuren waren die men tegenkomt in de 1242 pagina's die deze uitgave telt. Daarvoor heeft men weer de Pléiadeeditie nodig. Ook een, desnoods kort, biografisch overzicht zou menige, zeker Nederlandse, lezer op menig punt wat meer duidelijkheid hebben kunnen verschaffen.

Jules Renard is in ons land vooral bekend geworden door zijn Poil de Carotte, zijn ‘roman over de ongelukkige, van angst vervulde jeugd van een roodharig jongetje’ (Grote Winkier Prins 7e druk), in werkelijkheid een onverhulde autobiografie, waarin alleen de eigennamen zijn veranderd. Het boek is nog steeds populair, er bestaat zelfs, zag ik, een Nederlandse schooleditie van. Bekend ook werden zijn Histoires naturelles, zeer beeldend en compact geschreven en vaak heel humoristische portretten en typeringen van door hem geobserveerde dieren, soms in slechts één enkele zin.

Natuurlijk wordt ieder mens voor een belangrijk deel in zijn (vroege) jeugd gevormd, maar bij weinig schrijvers zal dat in zo hoge mate zijn opgegaan als bij Renard. Zijn vader, Franćois Renard, een aannemer van grondwerken, trouwde in 1854 met de twaalf jaar jongere Rosa-Anne Colin, ze kregen vier kinderen waarvan het eerste jong stierf en Jules de jongste was. Vader Renard verafschuwde ‘geklets, wanorde, leugens - en pastoors’ en moeder Renard was een kwezel die het liegen niet laten kon. Na tien jaar huwelijk, in het jaar waarin Jules geboren werd, besloot hij nooit meer een woord tegen zijn vrouw te zeggen. In het hele huis gaat een terreur van stilte heersen, want ook Jules' broer Félix en zijn zusje Amélie spreken haast niet meer. Geen enkele zwakheid wordt door de onverbiddelijke vader vergeven, vriendelijkheid beschouwt hij als een karakterfout en vergiffenis als lafheid. Het enige wat er af en toe afkan is een ironische, kwetsende opmerking.

toch heeft jules Renard zijn vader tot aan diens dood in 1897 - hij schoot zich een kogel door zijn hart toen hij wist dat hij aan een ongeneeslijke ziekte leed - geadoreerd. En van zijn moeder, de eeuwige kletskous, die hem uit wraak voor de houding van haar man op alle mogelijke manieren het leven zuur maakte, heeft hij nooit gehouden. Wat niet belette dat hij later in zijn leven de meest erotische dromen over haar had, waarin hij ‘terugkeerde in de schoot die hem had gebaard.’ Maar hij heeft zijn leven lang getracht niet op haar te lijken. ‘Zij liegt niet, zij verzint,’ schreef hij van haar. Renard heeft in geen van zijn werken ooit iets verzonnen. Of zoals hij het zelf uitdrukte: ‘Mijn verbeelding, dat is mijn herinnering.’

Vader

Renard groeide op in Chitry-les-Mines, in de Nièvre, waar zijn vader burgemeester werd. (Zoals hij zelf trouwens ook later.) Hij ging in Nevers op school en daarna naar Parijs om zich voor te bereiden op een studie aan de hogeschool. Maar zijn resultaten zijn niet geweldig en hij besluit af te zien van verder studeren en in Parijs te blijven, waar hij veel in literaire cafés komt en al begint te schrijven. In 1886, hij is dan 22, verschijnt, in eigen beheer, een piepdun poëziebundeltje, les Roses, le Bulles de sang. En in het jaar erop, wanneer precies weten we niet, want de eerste zeventien notities zijn niet gedateerd, begint hij aan zijn dagboek. ‘De zware en als met elektrische stroom geladen volzinnen van Baudelaire,’ luidt de eerste notitie.

Hij heeft dan al een jaar een novellenbundel af, Crime de village, die echter pas in 1888 verschijnt. (Opgedragen aan zijn vader!) En in hetzelfde jaar trouwt hij met een niet onbemiddeld meisje van zeventien, Marie Morneau, die in zijn werk voorkomt als ‘Marinette’ of ‘Gloriette’. Vanaf die tijd leidt Renard het leven dat hij tot aan zijn dood toe zal leiden, pendelend tussen Parijs, waar hij veel in kringen van collega-schrijvers, schouwburgdirecteuren en acteurs en actrices (onder wie Sarah Bernhardt) vertoeft - eind 1889 is hij een van de oprichters van de Mercure de France, waarvan hij zelfs de grootste aandeelhouder is - en Chitry, later het vlak daarbij gelegen Chaumot, waar hij in 1896 een oude pastorie huurt. Hij schrijft voor de belangrijkste dagbladen, gaat veel naar literaire banketten, wordt lid van de Société des Gens de Lettres, publiceert romans (l'Ecornifleur, 1892, Poil de Carotte, 1894, zijn Histoires naturelles, 1896) en in 1897 wordt zijn eerste blijspel, la Plaisir de rompre, opgevoerd.

hij begint naam te krijgen, zet zich, als vurig Dreyfus-verdediger, voor diens zaak in, wordt in 1900 zowel gemeenteraadslid van Chitry als ridder in het Legioen van Eer en beleeft het succes van het toneelstuk dat hij op Poil de Carotte heeft gebaseerd. Het jaar erop schrijft André Gide al dat hij Renard ‘leest en bewondert als een klassiek schrijver.’ Hij interesseert zich meer en meer voor politiek (socialist-republikein), heeft contacten met Jaurès, Lêon Blum, wordt in 1904 gekozen tot burgemeester van Chitry, drie jaar later volgt hij Huysmans op als lid van de Académie Goncourt, weer twee jaar later openbaren zich bij hem de eerste tekenen van arteriosclerose, waaraan hij op 22 mei 1910 overlijdt. Hij is dan zesenveertig. Hij laat, behalve zijn vrouw, twee kinderen achter: een zoon, Pierre-Franćois, roepnaam Fantec, geboren 1889, en een dochter, Marie, roepnaam Baïre, geboren 1892.

Zoals men ziet: er zijn opwindender levens denkbaar. Maar zoals William Blake een wereld zag in een korrel

[p. 5]

zand, en een hemel in een wilde bloem, zo heeft ook Renard voor zijn visie op het bestaan aan minima genoeg. ‘Ik kan geen boomblad bekijken zonder me verpletterd te voelen door het universum,’ noteert hij ergens. En illusies heeft hij zich nooit gemaakt: ‘Ik weet al lang dat ik geboren ben voor een middelmatig bestaan.’ Hij, die zijn leven lang Poil de Carotte met zich zal meetorsen, ja, ‘“Poil de Carotte” zal blijven’ - ‘Het belachelijke in het tragische getrokken: mijn vrouw en mijn kinderen noemen mij Poil de Carotte,’ noteert hij op 18 oktober 1896 - ontkomt nooit helemaal meer aan de nachtmerrie van zijn jeugd. Hij droomt ervan op te gaan in de natuur, zelf een deel van die natuur te worden, zoals hij zo prachtig heeft geëvoceerd in ‘Een bomenfamilie’, in Natuurlijke historietjes:

‘Na een vlakte te hebben doorlopen die brandt in de zon, kom ik ze tegen.

Ze wonen niet aan de weg, vanwege het lawaai. Ze wonen in de onbebouwde vlakte, rond een bron die alleen de vogels kennen. Vanuit de verte lijken ze ondoordringbaar. Maar zodra ik naderbij kom, maken hun stammen zich van elkaar los. Ze ontvangen me behoedzaam. Ik mag uitrusten, me verfrissen, maar ik voel dat ze me argwanend in het oog blijven houden.

Ze vormen samen één groot gezin, de oudsten wonen in het midden en de kleintjes, die nog maar pas hun eerste blaadjes hebben gekregen, zo'n beetje her en der eromheen, maar zonder zich ooit af te zonderen.

Het duurt heel lang eer ze oud zijn en sterven, en ze houden hun doden staande tussen hen in, tot ze eindelijk tot stof verpulveren.

Ze zijn trots op hun lange takken, waarmee ze elkaar, als blinden, geruststellen dat ze er nog altijd zijn. Als de wind zich buiten adem blaast om ze te ontwortelen, maken ze heftige gebaren van woede. Maar onder elkaar maken ze nooit ruzie. Als ze ruisen, ruisen ze eensgezind.

Ik voel dat zij mijn eigenlijke familie moeten zijn. De andere zal ik snel vergeten. Die bomen zullen mij langzaam in hun midden opnemen, en om dat waardig te worden leer ik wat daarvoor nodig is:

Ik kan al naar de voorbijdrijvende wolken kijken.

Ik kan al doodstil blijven staan waar ik sta.

En ik kan al bijna mijn mond houden.’

naast victor hugo, die hij vereerde (‘Ik kan grapjes maken over God, over de dood: over hem zou ik er niet één kunnen maken’) was zijn lievelingsauteur La Bruyère, de schrijver van de Caractères, die zijn observaties van mensen en milieus uiterst kort en bondig en met veel ironie gekruid, tot op hun essentie comprimeerde. Hij koos hem bewust tot voorbeeld: ‘Een moderne La Bruyère, dat zou je moeten zijn,’ verzucht hij in 1889. En vier jaar later zegt Léon Daudet, na hem ‘de volmaaktste kunstenaar die ik ken’ te hebben genoemd, nog eens: ‘Vergelijkingen zeggen niets. Maar toch vergelijk ik je met La Bruyère. Ja, jij bent een moderne La Bruyère.’

Stap voor stap

Nee, aan succes heeft het Renard beslist niet ontbroken, al was hij dan ook het tegendeel van een veelschrijver. Maar hij wilde niet anders - en waarschijnlijk wilde hij het ook omdat hij wist dat hij niet anders kon. ‘Er zijn vertellers en schrijvers,’ noteert hij ergens. ‘Men vertelt wat men wil; men schrijft niet wat men wil: men schrijft zichzelf.’ En: ‘Ik volg het leven stap voor stap, en het leven maakt geen boek per jaar.’

Het leven maakte, om exact te zijn, waar het dit Journal betreft, gemiddeld een pagina per week. Natuurlijk zijn er jaren bij waarin hij minder noteerde, dat zijn vooral de eerste jaren dat hij het bijhoudt, maar ook zijn er jaren dat hij dicht tegen de anderhalve pagina komt, één keer zelfs (1901) iets daarboven uit. Hij noteert invallen, beelden, observaties, gesprekken of flarden van gesprekken, beschrijft, altijd heel geserreerd, ontmoetingen met Alphonse Daudet, Marcel Schwob, Paul Claudel, Tristan Bernard, Alphonse Allais, Maurice Barrès, Lucien Guitry, Sarah Bernhardt, Cécile Sorel, Octave Mirbeau, om er maar een aantal te noemen. Er zijn een paar prachtige bladzijden over de zelfmoord van zijn vader, leuk-gekke uitspraken van zijn kinderen, verzuchtingen in diverse toonaarden: ‘Jij en ik, varken, zullen pas na onze dood geëerd worden,’ en: ‘Niets boezemt zoveel afkeer voor het leven in als een medisch woordenboek doorbladeren,’ en bijna alles wat hij noteert heeft een flitsende fonkeling die je bij geen enkele andere dagboekenschrijver terugvindt.

wanneer men het boekje leest dat Pierre Schneider schreef voor de reeks ‘Ecrivains de toujours’, Jules Renard par luimême, (1956, nu, naar het schijnt, helaas uitverkocht) krijgt men meer dan eens de indruk dat Jules Renard zo zeer door zijn jeugdervaringen verminkt was, dat hij sindsdien ‘half verstikt’ door het leven heeft moeten gaan. Natuurlijk, zijn Journal is geen vrolijk boek, al kan men er soms hartelijk om lachen, als waar hij noteert: ‘Er waren vier sinistere mannen die over Théophile Gautier praatten alsof zij hem net hadden vermoord,’ of ‘- u bent bescheiden.’ - ‘Ja, maar de inspanning die het mij kost!’ Maar echt somber, zwaarmoedig, neerdrukkend, is het eigenlijk nooit. Integendeel, het straalt in wezen een enorme vitaliteit uit, die men misschien nergens zo direct en duidelijk verwoord vindt als in een notitie van 1 juni, 1905:

‘Marinette is bang dat ik mijn levenslust verlies. Ik zeg dat ze ordinaire eerzucht niet moet verwarren met levensvreugde.

- Met jou, zegt ze, komt alles weer in orde. De stier jaagt mij geen angst aan. Met één gebaar jaag je hem bij ons vandaan.

-Marinette, zeg ik tegen haar, ik ben bang voor de dood geweest, en vandaag zie ik mezelf gewoon glimlachend liggen in een kist. Ik ben bang voor onweer geweest: ik denk er niet meer aan. Ik ben nog bang om pijn te lijden, niet om te sterven, door een houw met een degen, en niet om in een duel te worden gedood. Het enige waar het om gaat, dat is dat ik jou niet verlies; de rest! ...Ik was bang voor bepaalde ideeën: ik ben voor geen ervan meer bang... Jij hebt mij verhinderd een satirisch dichter te zijn. Ik ben een elegisch dichter. Ik heb nog steeds een kern van naïviteit in mij, die een bron is van eeuwige jeugd. Ik daag alles wat mooi, levend en eenvoudig is uit om geen indruk op mij te maken.’

jules renard was en bleef, hoeveel tijd hij ook in Parijs doorbrengen mocht - en het Parijs van zijn dagen was het Parijs van Toulouse-Lautrec en Yvette Gilbert - een boer, en een boer, schreef hij zelf, was ‘een boomstam die zich verplaatst.’ Hij maakte zich ook over hen geen enkele illusie: ‘De onwetendheid van een boer bestaat uit wat hij niet weet en wat hij denkt te weten’, maar hij wist en voelde zich een met hen, zoals hij, heel onderkoeld, maar daardoor des te ontroerender, beschrijft in het laatste schetsje in de Histoires naturelles, ‘Einde van het jachtseizoen’: ‘Ik moet rechtsomkeert maken. Langs een al uitgewist pad keer ik naar het dorp terug. Geen mens kent de naam ervan. Er wonen eenvoudige boeren, die niemand ooit opzoekt, behalve ik.’

Dat was dan in zijn functie van burgemeester, een functie die hij even serieus heeft genomen als zijn schrijversschap. Maar hoe betrokken hij zich daarbij ook voelde - hij wist zich tot in al zijn vezels en homme de lettres - toch verloor hij ook hier nooit zijn distantie, zijn ironie: ‘Het mooie van de literatuur. Ik verlies een koe. Ik schrijf over haar dood, en dat brengt me geld op om een nieuwe koe te kopen.’

op 23 november 1909, na een diner van de Académie Goncourt, slaat zijn ziekte plotseling toe. ‘De dood kan over een uur of over tien jaar komen,’ noteert hij. Vlak daarop: ‘De dood nadert, je ruikt de stank.’ Toch is hij op 10 december opnieuw aanwezig bij een diner van de Académie, maar de dood is bijna geen moment meer uit zijn gedachten. Op 22 januari 1910 schrijft hij: ‘Mijn hart klopt als een bedolven mijnwerker, die door onregelmatig geklop nog tekenen van leven geeft’, en op 23 februari: ‘Marinette huilt voor ons beiden, en ik help haar er een beetje bij.’ Zijn laatste notitie is van 10 april: ‘Ik wil opstaan vannacht. Een zwaar gevoel. Eén been hangt buiten het bed. Dan loopt er een straaltje langs mijn been. Het moet eerst bij mijn hiel komen eer ik een besluit neem. Het zal wel opdrogen in de lakens, net als toen ik Poil de Carotte was.’ Hij stierf op 22 mei in Parijs en werd begraven in Chitry, waar in 1913 ook een monument voor hem werd onthuld. Maar zijn echte monument heeft hij zelf gelaten, zijn schitterende Journal, waarin een mens nooit uitgelezen raakt.

En voor die Nederlanders, die geen Frans lezen, is er goed nieuws, al zullen zij nog even geduld moeten hebben: begin volgend jaar zal in de reeks Privé-Domein van De Arbeiderspers een keuze uit Renards dagboeken verschijnen in de vertaling van Frans de Haan en Marianne Kaas.

■

Journal door Jules Renard

Uitgever: 10/18, 4 delen, deel 1 f 18,85, overige delen f 16,05

Importeur: Van Ditmar