Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 19]

De kaas is wel degelijk een symbool
Hulpmiddelen bij het literatuuronderwijs

Memoreeks: analyse en samenvatting van literaire werken Redactie: Sjaak Hubregtse en Jan Heerze Uitgever: Van Walraven, ± 40 p., f 4,75 per deel
Ruoi van der Paardt

Toen in 1976 de Wetenschappelijke Uitgeverij (inmiddels opgegaan in De Arbeiderspers) begon met de uitgave van de serie Synthese, monografieën over hoogtepunten in de moderne Nederlandse letterkunde, was dat een bewijs, dat men van uitgeverskant de veranderingen die zich in het literatuuronderwijs hadden voorgedaan had onderkend. Tot ver in de jaren zestig immers werd de literaire kennis van leerlingen en studenten getoetst door hen naar ‘de korte inhoud’ van door hen gelezen boekwerken te vragen. Niet zelden hadden de getoetsten niet veel meer gelezen dan uittreksels van een stapeltje romans (daar ging het meestal om) en die hadden ze dan van ijveriger medeleerlingen of soms ook uit een boek, dat tientallen meesterwerkjes beknopt weergaf. Ze hadden trouwens genoeg te doen, die leerlingen, want literatuuronderwijs betekende vooral literatuurgeschiedenis: perioden, stromingen, jaartallen van schrijvers, honderden titels. De leraar ‘Knuvelderde’ maar door, en de leerling moest zijn feiten kennen. Wie het niet heeft meegemaakt, leze Ivoren Wachters: in de figuur van Schotel de Bie heeft Simon Vestdijk het portret van de Neerlandicus oude stijl voor altijd vastgelegd.

In de jaren zeventig veranderde dit totaal. In plaats van de globale schets van een auteur en zijn werk te geven, stelden de docenten één bundel gedichten of één verhaal, desnoods één roman een jaar lang centraal: structurele analyse was het nieuwe wachtwoord. De tot leraar geworden studenten uit deze jaren troffen op de scholen een vorm van literatuuronderwijs aan die hun archaïsch moest voorkomen. Zij wilden liever één boek grondig laten lezen dan twintig nauwelijks of niet en gaven dus scripties op over dat éne werk. De hulpmiddelen ontbraken echter en in de meeste gevallen kon de docent ook niet verder helpen, want ook hij had maar één boek grondig gelezen. De serie Synthese nu voldeed precies aan de gevoelde behoefte aan diepergaande studies over één enkel werk of samenhangende reeks van werken.

Aanvankelijk waren de Synthesedeeltjes tamelijk beknopt, eenvoudig en goed betaalbaar. Maar na een paar jaar werden de boekjes dikker, ambitieuzer en duurder; ik vermoed dat de serie sinds 1980 buiten het bereik van de middelbare scholier is gevallen en nu vooral lezers vindt bij doctoraal-studenten en leraren. Vergelijkbaar met Synthese-nieuwe-stijl is de Phoenix-reeks, waarvan bij uitgeverij Huis aan de 3 Grachten de eerste nummers enkele maanden geleden verschenen zijn, voor specialisten zeer leerzaam, voor beginnende lezers nogal pittig, is mijn indruk.

De nu bij Walva-boek/Walraven (geen onbekende als uitgever van schoolboeken) gestarte Memo-reeks richt zich duidelijk primair op de eindexamenkandidaat/student: de boekjes zijn beknopt, ook voor niet-specialisten begrijpelijk en werkelijk spotgoedkoop, nog geen vijf gulden. De opzet van de reeks, waarin tot nu toe dertien romans uit deze eeuw zijn behandeld, is glashelder: elk deeltje bevat enkele bio- en bibliografische gegevens over de auteur; een ruime samenvatting van het boek in kwestie; een analyse van diverse aspecten ervan, zoals perspectief, ruimte, tijd, personages, motieven/thema('s); een kort overzicht van de ontvangst in de kritiek; opgave van verdere literatuur. Kenmerkend voor de veranderingen die zich de laatste jaren in de literatuurbenadering hebben voorgedaan is het feit dat, waar dat ter zake is, wordt ingegaan op de relatie fictie-realiteit, bijvoorbeeld de (auto)biografische achtergronden van het werk (dat zou een dogmatische structuuranalyticus verwerpelijk hebben gevonden). Wie al deze zaken in zo'n veertig bladzijden kwijt kan, moet hoofd- en bijzaken van elkaar kunnen onderscheiden en nogal eens opteren voor één bepaalde invalshoek. Sommige auteurs zijn daarin nauwelijks, andere veel beter geslaagd. Ik geef wat voorbeelden.

Willem Elsschot

W.F. Hermans

Simon Vestdijk

Jeroen Brouwers

In zes regels af

Het derde deeltje in de reeks behandelt Kaas van Willem Elsschot en is van de hand van J. van Delden. Hij besteedt veel ruimte aan de persoon en het gehele werk van Elsschot en welgeteld zes en een halve bladzijde aan de analyse van Kaas; het thema van deze roman doet hij zelfs in zes regels af! Nu kun je je zeker afvragen, of er over Kaas wel zoveel te zeggen valt dat je er een boekje mee vol krijgt. Karel van het Reve heeft in een prikkelend opstel ‘De miskenning van Elsschot’ eens beweerd, dat boodschappen- en symbolenzoekers bij de eerste bladzijden Elsschot al de schrik om het hart moet slaan: ‘Je kunt er onmogelijk van zeggen dat er iets anders wordt bedoeld dan er staat.’ Dat is leuk gezegd, maar natuurlijk niet helemaal waar. De kaas bijvoorbeeld is wel degelijk een symbool en in dit geval heeft niemand anders dan de auteur zelve dat uitgelegd: de kaas staat voor de realiteit, de harde zakenwereld - maar een beetje lezer begrijpt dat wel. Van Delden laat nu net die dingen liggen, waarop de gemiddelde lezer niet zo gauw komt. Zo vermeldt hij wel de opdracht aan en het door Ter Braak ‘faciel’ bevonden gedicht over Greshoff, maar niet de relatie van dit voorwerk tot de roman in kwestie, die door Kamiel Top en Rudy Cornets de Groot ooit is gelegd. Evenmin gaat hij in op het voortreffelijke artikel van Jan C. Villerius over de compositie van de roman; deze Elsschot-kenner bij uitstek (terecht ruimschoots vertegenwoordigd in de bundel beschouwingen Over Willem Elsschot, Bzztöh 1982) maakte duidelijk dat begin en eind van de roman door het motief van de familiegebondenheid van Laarmans met elkaar verbonden zijn. Willem Elsschot Simon Vestdijk W.F. Hermans Jeroen Brouwers Door het accent dat dit motief krijgt, vervult de roman een scharnierfunctie in Elsschots oeuvre, waarin men een verschuiving in de milieubeschrijving, van zaken naar familieleven, kan waarnemen. Maar ook dit aspect, toch de beste rechtvaardiging van het boekje, schijnt Van Delden niet te hebben gezien.

Overzichtelijkheid

Heel anders gaat J. van de Sande te werk in zijn boekjes over W.F. Hermans' Nooit meer slapen (nr. 2) en Vestdijks De kellner en de levenden (nr. 9). Beide romans zijn vaak voorwerp van behandeling geweest en van heel verschillende kanten benaderd. Van de Sande beschouwt ze als ideeënromans: bij Hermans legt hij het accent op de queesteaspecten van de roman, bij Vestdijk op de religieuze kant, de relatie met diens studie De toekomst der religie. Verschillende bestaande opvattingen over de romans passeren de revue en worden zoveel mogelijk in het gekozen perspectief geplaatst. Natuurlijk valt er wel wat aan te vullen. Zo mis ik een verwijzing naar of althans verwerking van een belangrijk artikel van Weverbergh, opgenomen in Puin (1970), in het boekje over Hermans. In het Vestdijk-deeltje had aandacht besteed kunnen worden aan de opvatting van H.A. Wage, dat Vestdijk in het duo Haack van Reden en Van Schaerbeeck zijn innerlijke gespletenheid heeft geprojecteerd. Maar deze bezwaren vallen weg tegenover het grote voordeel van de overzichtelijkheid. Ik prefereer dan ook het Hermans-boekje van Van de Sande boven de veel ambitieuzere studie over Nooit meer slapen die August Hans den Boef recentelijk in de Synthese-reeks liet verschijnen: daarin wordt zoveel overhoop gehaald, dat de gebruiker het zicht op de samenhang ontnomen wordt.

Elsschot, Vestdijk, Hermans: het zijn voor de hand liggende namen, zoals ook Mulisch en 't Hart dat zijn, van wie, natuurlijk, De Aanslag (Jan Heerze) en Een vlucht regenwulpen (Bert Peene) behandeld worden. Maar er zijn ook verrassingen in de reeks. Het eerste het beste nummer gaat over Brief aan Boudewijn van de ten onzent nog steeds te weinig bekende Vlaming Walter van den Broeck. De auteur, Jos Paardekooper, leverde met zijn beschouwing over Jeroen Brouwers' Bezonken rood een tweede uitschieter in de serie.

Wanneer het terrein nog bijna braak ligt, vallen de resultaten van de verkenning niet altijd mee. Robert Henk Zuidinga schrijft zinnige dingen over de filmische aspecten van Heeresma's meesterwerkje Een dagje naar het strand, dat zo juist voor de tweede keer is verfilmd, maar waarover tot nu toe slechts één essay van belang is verschenen (Raster, 1970). Hij laat echter na in te gaan op, jawel, de symboliek van de namen (Medusa), de ruimtebeschrijving (eerste zin: ‘Daar was hij in de val gelopen’), de telkens opduikende spiegels en de geïnverteerde Christus-rol van de protagonist - en dat terwijl hij vier pagina's blanco laat. Ook Aimée Kersten, die een deeltje vulde met een analyse van De kat achterna van Doeschka Meijsing, had weinig om op te-

vervolg op pag. 28