Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 17]

De dagen zijn kort en kiezen is verliezen
Gesprek, met Fernand Lodewick

Lodewick is een begrip in het Nederlandse literatuuronderwijs. Ongeveer de helft van alle Nederlandse scholieren heeft gedurende de afgelopen vijfentwintig jaar via zijn schoolboeken Literatuur en Literaire Kunst kennis gemaakt met de letteren. Gewoonlijk worden schoolboeken na het eindexamen verkocht, maar voor Lodewick (zijn boeken worden nooit met de eigenlijke titel, maar a ltijd met de auteursnaam aangeduid) werd waarschijnlijk in veel gevallen een uitzondering gemaakt. Het zijn niet alleen leerboeken, maar ook handige naslagwerkjes, die om die reden in de kast blijven staan en, als het goed is, steeds meer ingeklemd raken door namen die ze zelf hebben opgeroepen.
Chris van der Heijden sprak met de auteur over zijn loopbaan in het onderwijs, liefde voor literatuur en boekhoudzucht.

Chris van der Heijden

Op het eerste gezicht ziet Fernand Lodewick er uit als de meester van een lagere school of als een dorpspastoor. In kleding en gedrag heeft hij alle kenmerken van de vrijgezel. ‘Maar joh,’ zegt hij in zijn licht Limburgse accent, ‘'t leven is vrij kort en als ik de dagen naar willekeur had kunnen uitbreiden, had ik misschien ook wel aan het meisje gedacht. Het wordt wel eenzaam zo. Maar joh, de dagen zijn kort en kiezen is verliezen.’ Sinds zo'n vijftien jaar woont Lodewick, nu zesenzeventig jaar oud, in een moderne, sober ingerichte bungalow in een van de dorpen rond Maastricht, Cadier en Keer. ‘Huize Malmberg’ noemt hij de villa met enige ironie en verwijzing naar het niet geringe bedrag dat zijn boeken opgebracht hebben. Een sobere zit- en eethoek, bestaande uit enkele elkaar vervloekende stoelen en voorhistorische radio -en televisieapparatuur. Hieraan grenst de langgerekte bibliotheek waar de kasten ook werkelijk van metaal zijn en opgesteld staan als in een archief. Daarin - snelgeteld - zo'n negentig meter boeken, veelal in dubbele rijen en duizenden langspeelplaten. Dit alles op de millimeter gerangschikt. De complete Pléiade (‘afgezien van de boeken die ik in de oorspronkelijke taal kan lezen’) vormt de wand tussen de bibliotheek en de leeshoek. Daar zit Lodewick, avond aan avond, nacht aan nacht. ‘Inhalen wat ik in de tijd dat ik les gaf heb moeten laten staan. Winst boeken op de voorraad.’

‘Ik heb iets van een boekhouder in me. Iedere avond, zo rond halfnegen, begin ik te lezen. Eerst het pièce de résistance, een werk van langere adem. Oorlog en Vrede, het Journal Littéraire van Léautaud, de dagboeken van de gebroeders Goncourt. Vorige maand was het Ulysses. Ik begin met een werk waar ik mijn tanden in kan zetten, met een glaasje, hoe heet dat ook al weer... Gemüsensaft. Op het moment lees ik de geschiedenis van Lou de Jong en vanavond, 3 maart, zal het eerste deel uit zijn. Dat doe ik tot zo'n uur of tien en dan ga ik over op de poëzie. In volgorde: Nederlands, Frans, Duits, Engels en dan weer Nederlands. Iedere bundel lees ik van begin tot eind. Zo tegen halftwaalf pak ik een betogend werk, een essay, een boek over Ulysses of over de poëzie die ik aan het lezen ben. Dan wordt de wijn ontkurkt en daar drink ik langzaam een halve fles van. Tegen halfeen is het tijd voor iets ontspannenders, een roman of korte verhalen. Daarin lees ik tot ongeveer twee uur en dan wordt deze literaire avond afgesloten met de krant en cognac. Soms zak ik tegen drieën wel heel ver weg en dan pak ik zoiets als Buffalo Bill, spannende avonturen uit het wilde westen. Tegen halfvier ga ik naar bed, sta om 11 uur op, eet dan buiten de deur, werk 's middags de statistiek bij of draai muziek, eet een boterhammetje in de lichamelijke hoek en...’

Lichamelijke hoek? Statistiek?

‘Ja, mijn huis heeft drie hoeken. Een voor de geest, dat is hier, de bibliotheek, mijn leeshoek; één voor de ziel maar eigenlijk voor de rust, de slaapkamer en één voor het lichaam. Daar eet ik en staat de televisie. Tijdens het eten in de lichamelijke hoek kijk ik televisie en dan, voordat ik het weet, is het weer halfnegen. En wat die statistiek betreft, ik zei u al, ik heb iets van een boekhouder in me. Iedere avond na het lezen schrijf ik op hoeveel pagina's het deze dag zijn geweest. Ik tel dat maandelijks op en houd al sinsds 1950 een overzicht bij van welke boeken ik gelezen heb, welke aangeschaft, welke ik nog moet lezen, hoeveel pagina's ik gelezen heb, per maand, per jaar... Kijk, hier staat het: 1 januari 1985: 127 pagina's; 2 januari: 160 pagina's. Totale score januari 1985: 4437 pagina's. Februari, 10 boeken gelezen, 3614 pagina's. En hier, 1950, 157 boeken gelezen, 26.785 pagina's. 1967: 17.975 pagina's. Maar pas na mijn pensioen, in 1975, heb ik écht wat gedaan. Tevoren kocht ik altijd meer boeken dan ik las. Nu is de verhouding omgedraaid, 1978: 33.391 pagina's. 1982: 45.650. 1984: 47.356. Het is wel een beetje gek, hè. Maar het is een spel en al dat bijhouden helpt ook wel. Het zorgt ervoor dat je aandacht over alle gebieden gelijkelijk verdeeld wordt. En als ik dan iets uit heb, komt er altijd een plechtig moment. Pak ik mijn schrift en is de vraag: jongens wat zullen we nu eens gaan doen?

Voor mijn grammofoonplaten houd ik een vergelijkbaar systeem bij, teken precies aan hoe vaak een plaat gedraaid is. En als ik dan muziek op wil zetten, kijk ik de lijst door en denk: jonge, jonge, die heeft het slecht gehad. Kom we zullen jou eens nemen... Het heeft misschien iets met het vak van schoolmeester te maken. Je wilt altijd rechtvaardigheid betrachten.’

Kweekschool

Na de tweede klas van de hbs stelde vader Lodewick, horlogemaker van beroep, zijn zoon voor om naar de kweekschool te gaan. Daar, in Maastricht, behaalde hij tussen 1924 en 1928 de akte en vervolgens de hoofdakte. In de jaren dertig (‘crisis’) gaf hij eerst her en der les en belandde uiteindelijk op een school in de geboorteplaats. Ondertussen behaalde hij ook nog de aktes Engels en Frans. ‘Dat deed je toen, daar kreeg je compensatie voor en enkele tientjes meer per maand.’ Toen brak de oorlog uit. ‘Een langgewenste droom ging in vervulling: Nederlands studeren. Ik wist toch niet goed wat ik in die tijd met mijn geld en tijd moest doen, dus... In het jaar 1944 moest ik examen doen, had het taalkundig en schriftelijk gedeelte al achter de rug toen het Zuiden bevrijd werd. Daardoor kon ik niet naar Amsterdam om het mondeling af te leggen. Ik moest wachten tot ook het Noorden bevrijd was, wat me wel de mogelijkheid gaf om “extra” te lezen. Zo deed ik examen met een lijst van duizend titels. Een beetje vreemd maar het was zo. Met het MO-diploma in mijn zak kreeg ik na de oorlog een aanstelling aan de hbs in Maastricht en ook nog aan de leergangen in Roermond waar ik het jaar daarvoor gestudeerd had. Die banen heb ik tot mijn pensioen in - laat eens kijken - 1975 gehad.

Het begon met. Literaire Kunst. Op dat gebied van literaire termen bestond er vroeger maar één boek, Poelhekke-Woordkunst. Tijdens mijn opleiding had ik dat ook gebruikt en nu moest ik er les uit geven. Het beviel me allerminst. Ik houd van een zekere helderheid en heb aan niets zo'n hekel als aan poëtische Schwärmerei in praktische teksten. Dus wat deed ik? Ik maakte een eigen tekst en dicteerde die. Een andere leraar bij mij op school heeft die tekst ook gebruikt maar na een jaar zei hij me: “Fernand, ik haat dat dicteren, ik gebruik nog liever een slecht boek...” Nou, en toen dacht ik, je hebt gelijk. Maar zo'n slecht boek kan ik zelf ook wel maken. Dus ik stuurde mijn dictaat aan een uitgever, nee, niet iemand in de regio want ik ben altijd bang geweest om té regionalistisch te denken. Meulenhoff leek me een goede. Die heeft het lang onder zijn beheer gehouden maar uiteindelijk niet uitgegeven. Daarna heb ik het naar een typische schoolboekenuitgeverij gestuurd, naar Malmberg in Den Bosch. En die reageerde meteen, besloot binnen enkele weken om het op de markt te brengen.’

Waarin onderscheidde Literaire Kunst zich van het boek van Poelhekke, af gezien dan van het taalgebruik?

‘In Poelhekke werden de begrippen alleen omschreven. Terwijl ik ze met voorbeelden illustreerde. Maar zo werk je in de klas verdomme toch ook. Je gaat die kinderen toch niet alleen termen uit het hoofd laten leren! Je vertelt wat, geeft een voorbeeld, brengt het een bij het ander. Enzovoort. Overigens begreep ik pas later dat die voorbeelden voor sommige leerlingen nogal vervelend waren want er waren leraren die ze hen van buiten lieten leren. Dus als er mensen zijn die een vervelende herinnering aan dit boek hebben, is 't niet mijn schuld.

Literaire Kunst was meteen een succes. In het voorjaar van 1955 verscheen de eerste druk, in het najaar de tweede, in 1956 de derde en de vierde. En zo door. In 1965 waren er al drieëntwintig drukken.’

Zoals het een goed systematicus past, bewaart Lodewick ook een map met knipsels en brieven die op zijn publikaties betrekking hebben. Een vergeeld stukje literatuurgeschiedenis. ‘Weledelgeleerde Heer,’ schreef J.M. Hammann van het Leeghwaterlyceum uit Amsterdam in november 1964, ‘een slechts vrij korte ervaring bij het Middelbaar Onderwijs heeft mij geleerd dat sommige leerlingen een bijna fanatieke zucht naar volledigheid ontwikkelen... Wat kun je opmerken over het rijm in het volgende gedicht van J.C. Bloem (t.w. De Spiegeling), van het type

[p. 18]

kust/mist, gerucht/zegt, der/meer. Het is daarom met gepaste bescheidenheid, enzovoort.’

In de druk die het jaar daarop verscheen, besluit paragraaf 81 met het begrip ‘acconsonerend rijm, waarbij de overeenkomst van klank beperkt blijft tot de medeklinkers’. Anne Wadman schreef Lodewick in 1965 een brief over de metonymia en Harry Prick begon zijn Vaals epistel uit 1955 met een typerende zin. ‘Het is prettig dat ik U, na de kennismaking met Uw boek over “Literaire Kunst” vrijwel uitsluitend lof kan toezwaaien... Ik zal mijn uiterste best doen om Uw werk op het Collegium Carolinum ingevoerd te krijgen. Met die pogingen moet ik echter wachten tot de verkiezing van een nieuwe overste, in Juli van dit jaar.’

Na het succes van Literaire Kunst vroeg de uitgever mij of ik nog iets wilde maken. Mij best, zei ik, maar wat? Hij stelde een spraakkunst voor maar daar voelde ik niets voor. Ik wilde wel een literatuurgeschiedenis maken, maar ja, hij had Knuvelder al. Geen bezwaar vond hij. Hij beconcurreerde liever zichzelf dan dat hij door een ander uit de markt gewerkt werd. Zo verscheen Literatuur.

Deel 1 van Literatuur werd heel goed ontvangen. Overal. Maar toen verscheen deel 2, in het voorjaar van 1959. Dat heeft hier in Limburg heel wat stof doen opwaaien.’

Een passage uit De Nieuwe Limburger van 3 juni 1959: ‘Het is een steeds weerkerend jammerlijke verschijnsel dat - hoe zeer en hoe vaak het ongelijk daarvan reeds aangetoond is - Limburgers op het gebied van de wetenschap evenzeer als op dat der voorlichting en het gebied der schone kunsten hun eigen grootheid trachten te demonstreren door mensen uit de eigen provincie te negeren. Noch Mathias Kemp, noch Rob Franquinet, noch Hilarion Thans, Paul Haimon..., Pater J. Brauns, Jozef Droogmans, Monda de Munck, noch zovele andere ouderen en jongeren schijnen van voldoende betekenis en waarde te zijn geweest om te mogen figureren in de Nederlandse literatuurgeschiedenis en bloemlezing...’ Een week later verscheen in het Limburgs Dagblad zelfs een stukje met de militante kop ‘Een stevige represaille’. Het moest de uitgever maar eens aan het verstand gebracht worden dat dit niet kon, dat het boek van de scholen verwijderd moest worden of door deskundige revisoren herzien! ‘Ja, maar wat wilden die mensen nou,’ zegt Lodewick met het satanisch lachje van iemand die gelijk gekregen heeft. Als ik al die mensen op zou nemen dan moesten ook de schrijvers van Drenthe en Terschelling erin. Ik wilde een Nederlandse literatuurgeschiedenis maken, geen Limburgs-chauvinistisch niemendalletje.’

Het huis van Fernand Lodewick in Cadier en Keer

Alleseter

Stel dat u een geschiedenis naar eigen inzicht zou kunnen schrijven, aan welke schrijvers zou u dan de voorkeur geven?

‘Kijk, ik ben een alleseter. Mijn eetlust heeft weliswaar enkele constanten maar vertoont ook veel wisselingen. Als je me nu op de man zou vragen welke mijn lievelingsschrijvers zijn, dan zou ik het niet weten. Als ik Vroman lees, denk ik: verdikkie, dat is het, Vroman. Maar dat gebeurt me ook met Slauerhoff en met zovele anderen. Hoe ouder je wordt, hoe meer je gelezen hebt, hoe ruimer je de grenzen voor je lievelingsschrijvers stelt. Er was bijvoorbeeld eens een tijd dat ik alles van Van Schendel verslond, maar dat is voorbij. Heeft u nog dat u een boek leest en alles van je afvalt? Mij gebeurt dat niet meer. Dat is vergelijkbaar. In je jeugd heb je oogkleppen. Je ziet minder zijwaarts, misschien scherper vooruit. Dat verandert.’

Toch is er één dichter die uw absolute voorkeur heeft. Drie regels van hem staan ook op de ansichtkaart die u voor eigen gebruik heeft laten drukken: ‘Maar ik ben thuis/In het geluk van mijn boekenvertrek/Buiten razen allen zich gek. Pierre Kemp.’

‘Ja, voor Kemp heb ik een apart plekje gereserveerd. Ik zeg niet dat hij de grootste dichter is, maar sinds Henric van Veldeke heeft Limburg toch geen beter dichter opgeleverd. Ik zeg het altijd zo: iedereen heeft wel een bepaalde dichter die zo schrijft als hij zelf geschreven zou willen hebben. Voor mij is dat Kemp. Zijn wereld is de mijne: een mengeling van kinderlijkheid en geraffineerdheid. Kinderlijk, romantisch is de wereld die hij oproept, geraffineerd, nuchter de taal waarin hij die wereld verwoordt.’

Het is duidelijk: Lodewick is geen theoreticus maar een man uit de praktijk. Een docent, geen wetenschapsman. Hoe goed die instelling in dit geval is, viel me weer op toen ik bij thuiskomst Literatuur 2 nog eens aan een klein kritisch onderzoek onderwierp. De versie-Lodewick wel te verstaan, want sinds enkele jaren bestaat er een nieuwe editie die onder verantwoordelijkheid van anderen valt. Er zijn geen belangrijke schrijvers te bedenken die niet opgenomen zijn. Misschien had Carry van Bruggen wat meer aandacht mogen krijgen en is de rangschikking onder het kopie ‘realisme in de “dames”-roman’ in haar geval niet zo gelukkig gekozen. Misschien hadden Ida Gerhardt en Van Oudshoorn wat meer ruimte verdiend maar al met al, veel kritiek heb ik niet. Geen van de omschrijvingen is stuntelig of banaal en de fragmenten zijn zonder uitzondering goed gekozen. Lodewick heeft een klein monument nagelaten, hoe bescheiden hij er ook over doet.

We eindigden de middag zoals we hem begonnen waren. Met tabellen. Dit keer van de opbrengsten van de eenmansfirma Lodewick. Opnieuw alles netjes geordend: aantal gedrukte exemplaren, aantal presentexemplaren, ontvangen royalties, per maand, per jaar. In totaal iets minder dan twee miljoen gulden. ‘Een bijkomend genoegen,’ zegt hij als hij me ruim vóór halfnegen in de auto naar het station brengt. ‘Voor de fiscus én voor mij.’

■