Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

De uitvinding van zichzelf
Monika van Paemels afrekening met de vaders

De vermaledijde vaders door Monika van Paemel Uitgever: Meulenhoff, 424 p., f 34,50
Jacques Kruithof

Monika van Paemel

De nieuwe roman van Monika van Paemel, De vermaledijde vaders, is haar eerste boek sinds Marguerite dat al in 1976 verscheen. Het komt niet dikwijls voor dat een auteur zo lang op zich laat wachten, en een roman van ruim vierhonderd bladzijden in tamelijk kleine letter is iets heel ongewoons om dan mee voor den dag te komen. Tijdstip en omvang bestempelen dit als een hoofdwerk; de schrijfster meldt voorin zelfs: ‘Dit boek is een meesterwerk’; maar dat moet natuurlijk nog blijken.

De vermaledijde vaders is allereerst de levensgeschiedenis van Pamela, de op 4 mei 1945 geboren hoofdpersoon. Geboren, maar niet gewenst: een zoon was bij haar ouders welkom geweest, aan een dochter hechten zij geen waarde. Dat heeft tot gevolg dat Pamela, of Pam, door haar grootmoeder en tantes wordt opgevoed; het manvolk dat zij in haar jonge jaren meemaakt, speelt een zeer ondergeschikte rol. De nadruk ligt in het boek op haar jeugd, buiten op een boerderij, en op haar puberteit; haar latere leven komt slechts fragmentarisch ter sprake, en maar enkele episoden worden uitgesponnen.

De jeugdherinneringen zorgen voor een portret van verscheidene familieleden, vooral van moederszijde, maar ook uit het vaderlijke geslacht Van Puynbroeck (een naam die al in Marguerite opduikt). Vooral de eerste drie delen van dit in vijven verdeelde boek hebben iets van een familieroman, waarin naast de persoonlijke ervaringen allerlei later achterhaalde gegevens zijn verwerkt, en niet te vergeten nogal wat eigen interpretatie en ordening van ‘al die kleine levens die hun belang hadden’.

‘De heren’

In de opzet van de roman wordt de reconstructie van eigen en andermans bestaan telkens ingebed in de politieke geschiedenis. Het zijn hoofdzakelijk de beide wereldoorlogen die de oudere generaties hebben bepaald, hoewel ze dachten er zelf een rolletje in te spelen; ook deze rampzalige perioden worden weer in ruimere kaders geplaatst. Dat zijn andere krijgsbedrijven, maar in de eerste plaats de eeuwige machtswellust van de ‘heren’; niet voor niets speelt Monika van Paemel ergens met de bekende uitspraak van Von Clausewitz, en noemt de vrede de voortzetting van de oorlog met andere middelen.

Die kwalificatie ‘de heren’ komt in De vermaledijde vaders tientallen keren voor, zonder dat ze precies omschreven wordt. Het gaat om ‘wandelende lijken die alleen op vernieling uit zijn’: de uitbuiters van allerlei slag die mens en natuur aan zich onderwerpen en brandschatten. Soms lijkt de aanduiding zich uit te strekken tot veel kleinere heren als artsen, leraren of geestelijken, die met hun bescheiden maar doeltreffende middelen de gevestigde orde in stand helpen houden.

De beide families waarin Pam opgroeit, vertegenwoordigen de burgerij en de boeren, de grote stad en het platteland, sedert het begin van deze eeuw. Daardoor wordt De vermaledijde vaders meteen een portret van België, ‘dit kleinste der landen’, of ten minste van Vlaanderen. In Amazone met het blauwe voorhoofd (1971) staat: ‘De Vlamingen zijn een soort die onzeker is over zichzelf’; hier doet dat thema op de achtergrond mee, en zijn vrijwel alle kwesties universeel. De rol van de kerk, het internaat, en even het conflict rond Leopold III zijn tekenend; de wereld die door technocraten misvormd wordt, is verder niet aan plaats of land gebonden.

Ook in andere opzichten is deze roman een soort tijdsdiagnose, ofschoon de naoorlogse jaren en het volwassen leven van Pamela veel minder scherp in beeld gebracht zijn. Illusies, jargon en kleinspraak van na 1945 worden grotendeels ironisch opgesomd of afgedaan, de hersenspinsels van 1968 inbegrepen. Pam die, heel jong al, in haar fantasieën probeerde zichzelf opnieuw ‘uit te vinden’, onttrekt zich aan de modes en wanen van de dag die oude dogma's en drogbeelden zijn komen opvolgen.

Doorgeefluik

Dat brengt mij op het belangrijkste thema van dit boek: een vrouw onttrekt zich aan haar milieu (‘Ik weet waar ik vandaan kom. Maar ik heb er niets mee te maken in zoverre het me beperkt’), en zoekt zich een plaats buiten de geestdodende verhoudingen die door de ‘heren’ zijn geregeld, terwijl de vrouwen fungeren ‘als doorgeefluik’. Het is het voornaamste thema van de moderne roman: een ‘individuatie’ die gepaard gaat met moeizame reflectie, onenigheid en niet zelden wanhoop, tot de rekening uiteindelijk is opgemaakt en gepresenteerd kan worden.

Dat laatste gebeurt in De vermaledijde vaders uitdrukkelijk: de titel is een programma. Pam pareert de afwijzing door haar ouders: ‘Zij mochten haar dan niet hebben gewild, zij wilde hen nog veel minder... ze wilde op niemand gelijken en van niemand afhankelijk zijn.’ Maar het is niet eenvoudig, je ouders zo maar van de hand te wijzen. Het meest direct schort er iets aan de relatie met haar moeder (‘Als ik “mijn moeder” schrijf is dat in alle opzichten overdreven’), en dat maakt de verre vader des te begeerlijker: ‘De behoefte om mijn vader te bewonderen wordt groter naarmate ik me meer voor mijn moeder schaam.’ De verhouding tot

[p. 11]

de vader is er bovendien een ‘waarvan ik me voorstel dat ik er een eigen inbreng in heb’.

Niettemin laat ook de vader zich niet bereiken, en dat komt hem, met zijn Oostfront-verleden, op een venijnig requisitoir te staan: het vierde deel, rechtstreeks tot hem gericht, en goeddeels gewijd aan massamoord die de zo fatsoenlijke Wehrmacht in 1940 onder Belgische burgers heeft bedreven. Veelzeggend heet dat deel Het zoeken van een schuilplaats.

Dergelijke oorlogshandelingen zijn ‘niet te begrijpen, maar wel uit te leggen’. Tachtig bladzijden eerder vertelt Pam over haar omgang met dieren, die ze zo node mist in de stad: ‘Met de dieren verkeer ik op gelijke voet. Ik hoef ze niet te verklaren om ze te begrijpen.’ Geen wonder dat dieren, natuur en landschap meermalen optreden als tekens van een vroeger, landelijk leven, dat aan kaalslag en industrialisering te gronde is gegaan: ‘Deze verdoemde delta, veroordeeld tot verdwijnen, langs de kanalen worden de bomen gekapt, het vuil stapelt zich op, de mensen dringen tegen elkaar als bange konijnen. Het was zo mooi, het land waarover ik schrijf.’ De passage herinnert aan het werk van Paul de Wispelaere; ook hier valt het land ten prooi aan arrogante en verblinde ‘heren’.

In een dergelijke onttakelde wereld, waar ook de onnozele burger de mooiste haagbeuken door aanstootgevende coniferen vervangt, moet het schaarse, bedreigde erfgoed bewaard worden: ‘Tegenover vernielen staat behouden. Niet behouden om te hebben. Maar behouden om door te geven.’ Het is het ‘gebenedijde woord’ dat het tegen ‘de vermaledijde vaders’ opneemt, het schrijven dat orde op zaken stelt: ‘Tussen memoires en testament orden ik mijn bestaan.’ Hoewel literatuur en kunst hier niet op de voorgrond geschoven worden, blijken ze herhaaldelijk van levensbelang: ze steunen Pam bij het inrichten van haar eigen leven, dat tenslotte in een daadwerkelijk isolement gevonden lijkt te zijn.

Gemêleerd perspectief

Uiteraard is de gehele roman vanuit een vrouwelijk gezichtspunt geschreven. Een deel van de problematiek is in de moderne literatuur vrij algemeen: de introvertie, het ‘verlangen om er niet te zijn’ (Willem Brakman), het denkbeeld dat ‘de negentiende eeuw nog lang in de twintigste overeind gebleven was’, de pijnlijk veroverde zelfstandigheid. Een ander deel is nauw verbonden met het aangeleerde besef van een ‘mindere soort’ te zijn, in ‘een andere oorlog’ te leven, die tussen de seksen. Hoewel de ‘heren’ nergens tot het gehele mannelijke geslacht gegeneraliseerd worden, stelt De vermaledijde vaders veel mannelijk gedrag aan de kaak, of op z'n minst ter discussie. De gedachte ‘De zegevierende krijger moet een filosoof worden. Een mens vol wijsheid en zwaar van berusting’ is bij lange na niet de enige die instemming verdient. Ook het idee dat de vrouw ‘met liefde alles genezen’ wil, lijkt me de waarheid nabij te komen. Met dat al denk ik toch steeds dat personages uit ‘de gore middenmaat’ te veel kinderen van hun tijd zijn om werkelijk dienst te doen in een debat over die ‘andere oorlog’, voor zover dit boek ook een tendensroman mag heten.

Monika van Paemel heeft gekozen voor een zeer gemêleerd perspectief: veel wordt in de derde persoon verteld, soms vanuit de jonge, soms vanuit de oudere Pam, en soms vanuit beiden tegelijk. Er zijn gedeelten in de ik-vorm, elders treedt een ‘wij’ op (kennelijk ‘degenen die geen dertig wilden worden’). De aanspraak met ‘u’ richt zich tot de vader; hele stukken gereconstrueerd levensverhaal gaan van familieleden uit. Verhalende gedeelten worden afgewisseld met panorama's en interrupties uit veel later tijd; andere delen maken de indruk van een bewustzijnsstroom. Dat wordt versterkt door het gebruik van de tegenwoordige en de verleden tijd, en ook de stijl draagt ertoe bij.

In veel passages gebruikt de schrijfster onvolledige zinnen: lidwoorden worden weggelaten, het onderwerp is afgekapt, of er staan slechts bijzinnen. Veelal zijn de zinnen kort en enkelvoudig, soms leidt dat tot staccato vertellen. Het geheel wekt de indruk van een geëmotioneerd, alomvattend bewustzijn, waarin de grenzen tussen personage, verteller en schrijfster vervagen. Daar werken herinneringen aan eerdere romans aan mee, en toespelingen op Het gezin Van Paemel, een Vlaamse ‘klassieker’ van Cyriel Buysse, helpen een handje.

Is De vermaledijde vaders nu inderdaad een meesterwerk? Het is om te beginnen een werkstuk dat bewondering verdient voor zijn opzet en integere uitwerking. De jeugdherinneringen zijn geheel precies opgetekend; af en toe vertonen ze een mystieke en Proustiaanse kant. De epische volheid, bewerkstelligd door de talrijke personages en het wijde blikveld van de verteller of vertelster, is een grote verdienste. Dat geldt ook voor het afwijzen van ideologie, luchtkastelen en andere vormen van knechting, uit welke koker ze ook afkomstig mogen zijn.

Er zijn een paar dingen die mij minder geslaagd lijken: het laatste deel, met Pamela als zesenzeventigjarige, na een impliciet gehouden verleden in een onduidelijk soort ballingschap, een paar losse eindjes (Pams broer, de mysterieuze ‘petemoeien’, die plotseling verdwijnen), en ook die kortaangebonden stijl.

Misschien is dit laatste een Noordnederlands bezwaar: ik associeer het met middelmatig proza uit de Haagse Post, van Philo Bregstein en van Marion Bloem. Wellicht struikelt een Zuidnederlandse lezer over de gelijkenis met romans van Walter van den Broeck, Hugo Claus of De Wispelaere; mij lijkt de overeenkomst geen schatplichtigheid.

En voor het overige gaat het waarschijnlijk om de gebreken van de deugden die deze roman onmiskenbaar bezit: hij vraagt nadrukkelijk om ‘lezers met een geheugen’, en deze lezer zou zeer content zijn met een verhaal dat meer tijd zou bestrijken, met een levensverhaal dat vervolgd werd in de detaillering die hier tot de vroege jeugd beperkt blijft, zelfs met een vervolg op dit omvangrijke boek. Per slot van rekening moet De vermaledijde vaders op naam komen van een gebenedijde dochter, die men ook tussen haar jeugd en ouderdom zou willen kennen: ‘tussen memoires en testament’.

■