Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 4]

Een opvoeding tot professor en deugniet
Peter Sloterdijks epische essay over het ontstaan van de psychoanalyse in 1785

Der Zauberbaum Die Entstehung der Psychoanalyse im Jahre 1785 door Peter Sloterdijk Uitgever: Suhrkamp, 320 p., f 46,90 Importeur: Nilsson & Lamm
Cyrille Offermans

In de Kritiek van de cynische rede noemt Peter Sloterdijk het een ‘cultuurhistorisch schelmenstuk van weergaloze omvang’ dat Freud er in vlekkeloos wetenschappelijk proza in is geslaagd onderwerpen ter sprake te brengen waar zulk proza zich per definitie tegen leek te verzetten. Iedere burger, hoe beschaafd ook, moest volgens Freud in zijn kinderjaren immers een polymorf-erotisch wezen zijn geweest, een klein seksueel monster dat geenszins vies was van zijn eigen uitwerpselen en ongegeneerd naar lichaamsdelen greep waarvan die burger nu alleen nog de Latijnse namen kent. Van die ‘kynischanimale’ levensfase wil de cynische burger niets meer weten, het is Freud die hem eraan herinnert dat de verdringing van die fase hem onbewust nog regelmatig parten speelt. Toch is Freud, aldus Sloterdijk, niet de ontdekker van het onbewuste. Die ontdekking dateert uit het tijdperk van de klassieke Verlichting, dus uit de laatste decennia van de achttiende eeuw.

Sloterdijk noemt in dat verband de namen van Franz Anton Mesmer en de markies de Puységur. Mesmer was de eerste die pogingen deed mensen te genezen door middel van suggestie, markies de Puységur was het die de ‘magnetische slaap’ of het ‘kunstmatig somnambulisme’ ontdekte, een fenomeen dat men in de negentiende eeuw hypnose is gaan noemen. In een toestand van betrekkelijke geestelijke afwezigheid bleken mensen een opvallende helderheid aan de dag te leggen met betrekking tot hun diepste innerlijke roerselen, een helderheid die hen in staat stelde ‘hun eigen dokter’ te spelen.

In de latere rationalistische psychologie heeft men deze vroegste dieptepsychologische ervaringen verdrongen, volgens Sloterdijk omdat men in de voor genezing noodzakelijke ‘overdracht’ (de vertrouwelijke relatie tussen patiënt en magnetiseur, respectievelijk analyticus) een vorm van antirationalisme zag, een zich overgeven aan de autoriteit van de genezer. En inderdaad belandden het mesmerisme en de hypnose spoedig in de regionen van de kermisbluf, waar ze de mensen temidden van gedachtenlezers, spiritisten en toekomstvoorspellers hoogstens nog wat afleiding bezorgden maar in elk geval geen genezing van spleen en levensmoeheid.

In die rationalistische depreciatie van het onbewuste ziet Sloterdijk een vorm van kortzichtigheid. ‘Het rationalisme was nog lang niet nuchter genoeg om te begrijpen dat er iets belangrijks moest zitten in een kwestie waarvoor het antirationalisme zich zo hevig interesseerde. Inderdaad waren het latere religieuze spiritisme en het kermisoccultisme in de praktijk antirationalistisch - maar enkel en alleen omdat zij de realistische kern van de zaak verhulden: de doorbraak van de memoria naar de onbewuste structuur, van de bewuste beleving naar de onbewuste “grammatica der gevoelens”.’ Daardoor kon het gebeuren dat Mesmer en de Puységur werden vergeten en dat Freud als grondlegger kon worden beschouwd van de wetenschap die leert dat het bewustzijn niet alles weet van zichzelf, dat het zich in normale toestand juist de belangrijkste dingen niet herinnert, dat het kortom allesbehalve transparant is: de dieptepsychologie.

Aan Peter Sloterdijks kritische kanttekeningen bij de geschiedenis van de psychologie moet ik hier herinneren omdat hij in Der Zauberbaum uitgebreid terugkomt op ‘de geboorte van de psychoanalyse’. Ofschoon Sloterdijk natuurlijk niet nog eens het kunststuk levert om vanuit een messcherpe cultuurkritische diagnose van de eigen tijd de hele voorafgaande geschiedenis inclusief die van de wetenschappen en de kunst in een nieuw daglicht te stellen, bevat dit boek ongetwijfeld opnieuw voldoende dwarse gedachten om de tongen los te maken. Laat ik over mijn oordeel maar niet vaag doen: ik vind het wederom een hoogst fascinerend boek, geschreven met een benijdenswaardige stilistische en intellectuele souplesse.

Jan van Leyden

Der Zauberbaum is geen filosofisch essay. Tot welke genre het boek dan wel gerekend moet worden, is moeilijker te zeggen. Zelf noemt Sloterdijk het een ‘episch essay over de filosofie van de psychologie’. Die aanduiding riep bij mij onmiddellijk - en naar later zou blijken: niet ten onrechte - associaties op met het half-essayistische, haif-vertellende of in dialoogvorm geschreven werk van Verlichtingsauteurs als Diderot en Voltaire, enerzijds vermoedelijk omdat Sloterdijks cynismeboek in die traditie thuishoort, anderzijds omdat de ondertitel van het nieuwe boek te kennen geeft dat de geboorte van de psychoanalyse in het jaar 1785 valt. Een historische roman is het boek volgens de ‘Aankondiging’ echter in geen geval, ‘het gaat om het heden, het zuivere heden en niets dan het heden’, en wel omdat het boek een ‘expeditie is naar een niet-voorbij verleden’ dat in ‘de tegenwoordige verhoudingen is ingebrand’.

De held van de geschiedenis heeft met de auteur een verrassend Nederlands klinkende naam gemeen: Jan van Leyden. Sloterdijk introduceert hem als het jongere broertje van Freud, zij het dat Van Leyden in tegenstelling tot Freud wetenschappelijk maar weinig te betekenen heeft. Hij was niet het type van de indrukwekkende studeerkamergeleerde maar meer dat van de vagebonderende student, iemand die door ‘de ironische combinatie van de onwaarschijnlijkste omstandigheden’ aan het denken werd gezet. Hij wilde eenvoudigweg begrijpen wat hem óverkwam, en die wil heeft hem zonder daarop uit te zijn tot grondlegger van de dieptepsychologie gemaakt. In vakkringen, zegt Sloterdijk, is Van Leyden tot nu toe hoogstens als kleurrijke figuur van de tweede garnituur beschouwd, zelfs in de meeste excellente verhandelingen over de geschiedenis van de psychologie figureert hij op zijn gunstigst in een bijzin. Ten onrechte dus.

Franz Anton Mesmer

De in de staatsbibliotheek van München bewaarde en pas recent ontdekte documenten dwingen tot een revisie van Van Leydens rol. Toch zouden die documenten - een paar dagboekaantekeningen, brieven en ontwerpen van traktaten - zo'n revisie niet werkelijk interessant hebben gemaakt als Sloterdijk niet tevens de ‘grote’ historische gebeurtenissen zou hebben gereconstrueerd waar die documenten betrekking op hebben. De ontdekking van het onbewuste speelt zich namelijk af aan de vooravond van de Franse revolutie, Van Leyden is getuige geweest van het optimisme dat de ‘redelijkste’ representanten van de Verlichting uitstraalden, maar ook van de bloedbaden die in naam van die rede zijn aangericht. Het is de verhouding tussen die sociale context en Van Leydens zelfreflectie die Sloterdijk met groot speculatief talent onder woorden brengt en die het belang van zijn boek uitmaakt.

Een tweetal brieven van Van Leyden alsmede het ontwerp van diens belangrijkste traktaat heeft Sloterdijk letterlijk in Der Zauberbaum opgenomen. Omdat er voor het overige zeer weinig van Van Leyden bekend is (in het eerste hoofdstuk geeft Sloterdijk wat dat betreft een vrijwel volledige voorstelling van zaken, zodat iedereen kan zien wat hij ‘erbij’ verzint), moet de schrijver met het probleem hebben gezeten hoe hij de context van die documenten moest organiseren om die laatste ook werkelijk als het resultaat van reflectie leesbaar te maken. Sloterdijk heeft dat probleem voortreffelijk opgelost; voor hem waren die documenten het uitgangspunt, voor de lezer lijken het telkenmale ter plekke uitgevoerde denkexperimenten in het kader van een vreemde, tamelijk bizarre geschiedenis.

De centrale stelling van het cynismeboek luidt dat het er niet op aan komt een leer te ontwikkelen als morele leidraad voor anderen, zoals de ‘grote’ denkers tot nu toe altijd meenden; Sloterdijk pacteert met de ‘kleine’ denkers, de figuren die hun leer belichamen in plaats van hem systematiserend een algemene geldigheid toe te schrijven. Met die anti-idealistische gedachte als uitgangspunt trekt hij een discontinue lijn die alle in die zin negatieve denkers - van Diogenes tot Adorno - met elkaar verbindt. In Der Zauberbaum doet hij iets vergelijkbaars, maar dan in omgekeerde richting: hij laat zien hoe een leer - en natuurlijk weer een negatieve, kynische leer, namelijk de psychoanalyse - samenhangt met een leven.

De Puységur

Beroepskeuze

Jan van Leyden is een jonge arts uit Wenen met ‘Vlaamse’ voorouders. Of zijn beroepskeuze is ingegeven door ‘de aantrekkingskracht van de medische magie’ of meer te maken heeft met de tijdgeest, die de medicus, als opvolger van de priester, ‘aan het hoofd plaatste van een revolutionaire campagne tegen het kwaad in de wereld’, is onzeker. Als hij vierentwintig is gaat Van Leyden naar Frankrijk. Onderweg in Straatsburg ontmoet hij een zekere le Brasseur, een filantropisch en politiek bewust professor in de medicijnen en een volgeling van Mesmer, die in de Parijse society voor de nodige opwinding zorgt. Le Brasseur is een meester in het demonstratieve onderricht. Zo beklimt hij met Van Leyden een toren om hem op een merkwaardige tegenspraak te wijzen. Die enorme torens zouden zijn gebouwd uit godsvrucht, het zouden monumenten zijn van onderdanigheid en het absolute, maar wie kijkt (bijvoorbeeld met de ogen van een van Montesquieus Perzische edellieden of van Bougainvilles Polynesiërs) ziet slechts aanmatigende respectloosheid en een verschrikkelijke wil tot de macht. ‘Elke toren bevat de oorsprongsgeschiedenis van het moderne ik,’ zegt le Brasseur, ‘daarom zeg ik dat geen enkele toekomstige heelkunde succesrijk kan zijn als ze niet begint met een hoogtepsychologisch ontwaken. (...). Het gaat niet meer om deze of gene ziekte maar om het principe van de ziekte als zodanig, om de kloof die door het leven van de torenbouwende subjecten gaat. Wie op die manier in de hoogte heeft gebouwd, wordt de begane grond tot probleem. Wie zo ver omhoog gaat, die gaapt de boze moeder aarde aan als huiveringwekkende afgrond. Hoogtesymptomen, niets dan hoogtesymptomen - daarmee hebben we hier te maken.’

Le Brasseur is het ook die Van Leyden vraagt om via Parijs naar Buzancy te reizen, waar Mesmers meesterleerling woont, markies de Puységur. Maar voor het zo ver is ontmoet Van Leyden nog heel wat andere interessante figuren. Van een rondtrekkend gezelschap komedianten leert hij dat acteren neerkomt op de

[p. 5]

kunst zich zodanig te bewegen dat men van alle kanten gezien wordt zonder dat ‘die met woorden gewapende blikken van de anderen hem in zijn beweging zouden kunnen beperken.’ Zo maakt de werkelijke acteur een eind aan het theater van de ijdelheid, hij heeft de goed- of afkeurende blikken van anderen niet meer nodig. Dat js - getuige ook de brief die hij onmiddellijk hierna schrijft aan le Brasseur - een belangrijke les voor Van Leyden.

Het innerlijk

De weg gewezen door de neef van Rameau (rechtstreeks weggelopen uit de satirische dialoog van Diderot, Le neveu de Rameaü) maakt Van Leyden in Parijs kennis met een aantal kopstukken van de Verlichting: markies de Condorcet, vooruitgangstheoreticus par excellence, dokter Guillotin, uitvinder van een ‘democratische’, glad lopende (en door Sloterdijk prachtig beschreven) executiemachine, verder de filantropische arts Marat, de benepen moralist Duport, de auteur van pornografische romans Saint-Malbaux, en vele anderen. Met hen voert Van Leyden levendige discussies over hoofdzakelijk politieke en filosofische onderwerpen, geheel in de stijl van de deftige salonconversatie van die tijd. Dat laatste geldt trouwens in het algemeen: net als in Eco's In de naam van de roos is er in Der Zauberbaum een aanzienlijke hoeveelheid teksten verwerkt uit de behandelde periode, menige passage lijkt een bewerking van een achttiende-eeuwse verhandeling of roman en afgezien van de nodige verkapte citaten blijft het perspectief ook idiomatisch beperkt tot dat van de beschreven tijd. En toch, vreemde paradox, gaat het boek over het heden en niets dan het heden!

In die ‘Parijse Scènes’, zoals het middendeel van het boek heet, beginnen de contouren van een geheel nieuwe psychologie zich steeds duidelijker af te tekenen. Van Leyden zegt niet meer precies te weten wat hij bedoelt als hij ‘ik’ zegt. Hij heeft ontdekt dat het solide, eenduidige karakter waar de rede op vertrouwt in de stad vanzelf in een andere aggregatietoestand komt: van vast naar gasvormig. In een nieuwe brief aan le Brasseur schetst hij dan ook de raffinesses van de ‘topologie van de Parijse ziel’: ‘Ze kent wijken voor elk affect, buurten voor elke hartstocht, miraculeuze binnenplaatsen voor elke vorm van het onmogelijke en spiegelkabinetten voor elke demonstratie van ijdelheid.’ Maar het meest aangetrokken, zegt Van Leyden, wordt hij door de onfatsoenlijkste en geheimzinnigste zones van die stad: de criminele en morbide onderwereld van het innerlijke, die donkere kelders van het bewustzijn die hij, bij gebrek aan een betere term, het onbewuste noemt. Van de fatsoenlijke wijken zijn die strikt gescheiden, men wil van hun bestaan niet weten. Bevestigd en genuanceerd worden Van Leydens nieuwe inzichten daarna door een bezoek aan La Salpétrière, waar de gekken, de zieken, de bedelaars en de vagebonden zitten opgesloten, al diegenen die zich nooit behoorlijk hebben kunnen of willen uitdrukken in de taal van de rede. De werkplaats is hun medicijn, maar Van Leyden weet wel beter: santé is onscheidbaar van Liberté.

De bron van de wil

In Buzancy ontmoet Van Leyden markies de Puységur. Van hem leert hij dat een magnetiseur niemand zijn wil oplegt en zelfs geen raadgever is (indirect gaat, Sloterdijk hier uitgebreid in op de latere rationalistische kritiek op het magnetisme), het enige wat hij doet is situaties bedenken waarin het voor de patiënt duidelijk wordt wat die zélf wil. De oorzaak van de zielsziekte schuilt volgens Puységur namelijk in de discrepantie tussen leven en wil, dus gaat het erom die twee te verenigen. Een mens moet ‘aan de bron van zijn wil blijven,’ zegt hij, anders willen anderen voor hem en ontstaat er een letterlijke onwil om te leven. De seances van de markies zijn erop gericht de blokkades en de afweermechanismen op te heffen die verhinderen dat men ‘de bron van zijn eigen wil’ ontdekt.

Zonder meer schitterend is het traktaat dat Van Leyden schrijft kort voor hij zichzelf onder de olm op het dorpsplein (waar Der Zauberbaum zijn titel aan dankt) laat magnetiseren; het liefst zou ik dat stuk hier integraal vertalen.

Tegenover het cartesiaanse ‘ik denk dus ik besta’ stelt Van Leyden het door het rationalisme quasi-achterhaalde ‘ik gloei dus ik besta’. Voorafgaand aan elke rede of elk principe is er de mogelijkheid de wereld via het lichaam en de zintuigen te ervaren; alleen levende doden, stelt Van Leyden, kunnen menen ‘aan gene zijde van het gloeien te denken’. Terug naar de animale staat van het ‘gloeiende’ is uitgesloten, maar wel is het mogelijk de scheiding op te heffen tussen denken en gloeien en daarmee tevens die tussen pyschologie en filosofie, tussen het in zijn eigenschappen verstarde karakter en de anonieme, identiteitsloze persoon. Dat karakter is Iemand (maar heeft paranoïde trekken), die persoon is Niemand (en is manisch depressief): gezondheid en waarheid zijn alleen mogelijk op het vliesdunne grensvlak tussen die twee. Elke therapie zou er volgens Van Leyden dus op gericht moeten zijn dat evenwicht te vinden en zodoende aan de ‘heerschappij van de spiegelreacties’ te ontsnappen.

Op de terugreis naar Wenen wordt Van Leyden in Parijs, waar de revolutie bezig is de koppen van echte en vermeende tegenstanders ‘democratisch’ te snellen, gearresteerd en ter dood veroordeeld, hij zou hebben geheuld met antirevolutionaire aristocraten en als zodanig een ‘vijand van de vrijheid’ zijn. Door een toeval wordt hij gered, maar hij moet wel maken dat hij wegkomt. In het nieuwe tijdperk van industrie en politiek is er aan zielkunde geen enkele behoefte. Immers, waar alleen de hardste feiten tellen houdt de psyche vanzelf op van belang te zijn: ‘Hoeveel divisies heeft het onbewuste, meneer!?’

Van Leyden doorloopt onderweg naar huis een flink stuk van de moderne geschiedenis. Overal waar hij komt wordt er gevochten. Duitse troepen zijn voortdurend op het oorlogspad, nu eens in de roes van de overwinning, dan weer zich terugtrekkend aan de eigen zijde van de Rijn. In München sluit Van Leyden zich eerst nog even aan bij professor Kraepelin (1856-1926), alvorens definitief terug te gaan naar Wenen. In die uiterlijk zo serieuze heer die na zijn leerrijke omzwervingen door de wereld van plan is daar een even ironisch als ‘dapper burger van het heden’ te worden, herkent geen van de passanten de vagebond. Van Leyden heeft de kunst van de zwervende komedianten onder de knie: in het stuk van anderen stiekem een eigen stuk spelen, in de opgelegde rol een eigen rol. Als hij eenmaal aan het eind van het boek aan zijn praktijk van psychoanalyticus begint is hij professor en deugniet in één - Jan van Leyden ontpopt zich als Freud.

■