Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 11]

Het walgelijke maar toch zo dierbare Rusland
Twee romans over vrijheid en onvrijheid

The Burn door Vasili Aksjonov Uitgever: Hutchinson, 528 p., f 57,25
The Island Of Crimea door Vasili Aksjonov Uitgeven Random House, 369 p., f 61,35
Willem G. Weststeijn

De veranderingen in de cultuurpolitiek van de Sovjetunie gedurende de laatste vijfentwintig jaar weerspiegelen zich consequent in de carrière van Vasili Aksjonov. Aksjonov was een van de populairste schrijvers in de liberale periode die volgde op de dood van Stalin en die duurde tot halverwege de jaren zestig. Hij fungeerde als spreekbuis van de jongere generatie die was opgegroeid na de Tweede Wereldoorlog en die zich verzette tegen het dogmatisme en de verstarring van de ouderen. In die tijd verwierf Aksjonov zich de bijnaam van de Russische Salinger (diens Catcher in the Rye verscheen in 1960 in een Russische vertaling). Dit had hij vooral te danken aan zijn tweede roman, Kaartje naar de sterren. Hierin wordt geschetst hoe een aantal scholieren, in plaats van eindexamen te doen, van huis weglopen en aan de stranden van Estland een tijdlang genieten van hun vrije leven. De scholieren komen uit de grote stad, ze zijn nonchalant, levenslustig, trekken zich nergens iets van aan en zijn sterk gericht op het moderne Westen. Interessant is de manier waarop Aksjonov hun woordgebruik weergeeft: grote-stadsjargon, vol met vulgaire uitdrukkingen en woorden ontleend aan de westerse cultuur (jazz, whisky, jeans, coca-cola).

Aksjonovs werk werd vanzelfsprekend scherp aangevallen door de conservatieve critici, maar pas na de schrijversprocessen van 1965-66, toen de machthebbers hun liberale houding lieten varen, kreeg hij problemen met het publiceren van zijn werk. Slechts een klein deel van wat hij sindsdien schreef werd geaccepteerd.

De strengere tijd viel samen met veranderingen in het werk van Aksjonov. In zijn min of meer realistische verhalen kwamen geleidelijk fantastische elementen, absurde en groteske situaties. De hoofdpersonen, aanvankelijk jonge mensen die hun wilde haren kwijt moesten raken, werden nu zonderlingen, mensen aan de rand van de maatschappij of soms wezens met een bovennatuurlijke kracht begiftigd. Door zijn nieuwe manier van schrijven werd Aksjonovs werk satirischer en kwam er meer kritiek op de Sovjetmaatschappij.

Een typerend verhaal uit deze tijd is ‘De stalen vogel’ (in het Nederlands verschenen in de bundel Geen markt voor holle vaten, 1979). Een dakloze zwerver wordt door een goedhartige conciërge in huis opgenomen. Aanvankelijk houdt de zwerver zich op de achtergrond, maar geleidelijk weet hij zo te manoeuvreren dat hij de baas wordt in het huis en iedereen naar zijn pijpen laat dansen. Ook fysiek wordt hij zwaarder, zo zwaar zelfs dat de muren dreigen te scheuren. Eindelijk, vlak na de dood van Stalin, komen de bewoners in opstand en verjagen de dictator die inmiddels is veranderd in een stalen vogel. Wanneer de vogel wegvliegt laat hij twee donkere (bloed)sporen na. De toespelingen op Stalin en de Stalintijd zijn overduidelijk. Het verhaal is dan ook niet in de Sovjetunie gepubliceerd, maar in een emigrantentijdschrift in het Westen.

In de jaren zeventig is er van Aksjonov nauwelijks iets verschenen in zijn eigen land, hoewel de schrijver wel voortdurend pogingen in het werk bleef stellen zijn lezers via de officiële kanalen te bereiken en niet zijn toevlucht nam tot de samizdat, het ondergrondse circuit, dat inmiddels een enorme vlucht had genomen.

Aksjonovs laatste poging via een staatsuitgeverij zijn publiek te bereiken betrof de literaire almanak Metropool (1979). In de almanak, waarvan Aksjonov een der redacteuren was, was van een aantal vooraanstaande schrijvers en dichters werk bijeengebracht dat literair gezien van hoge kwaliteit was, maar dat door de uitgeverijen was geweigerd. Toen ook de almanak in zijn geheel geen genade kon vinden in de ogen van de partijfunctionarissen, besloot men Metropool naar Amerika te sturen, waar het korte tijd later werd gepubliceerd. De partijleiding reageerde scherp: de verantwoordelijke redacteuren werden ernstig berispt en gestraft met een absoluut publikatieverbod.

Aksjonov reageerde op zijn beurt met de publikatie van zijn roman De brandwond in een Amerikaanse uitgave. Dit kwam hem duur te staan. Er werd hem nu duidelijk gemaakt dat hij, om verdere onaangenaamheden te voorkomen, maar beter kon emigreren. In 1980 verliet hij zijn vaderland, daarmee het voorbeeld volgend van Solzjenitsyn, Sinjavski, Brodski en vele andere Russische schrijvers en kunstenaars die de afgelopen tien jaar uit de Sovjetunie zijn vertrokken.

Heimwee

De roman De brandwond is het omvangrijkste, meest ambitieuze en ook het meest complexe werk dat Aksjonov tot nu toe heeft gepubliceerd. De held is een typische vertegenwoordiger van de generatie van de jaren zestig die inmiddels volwassen is geworden, zich heeft aangepast en carrière heeft gemaakt, maar nog met heimwee terugkijkt naar de ‘gelukkige’ en vrije jaren van hun jeugd. De held is uitgesplitst in vijf personen: een geleerde, een saxofoonspeler, een chirurg, een beeldhouwer en een schrijver. Ze dragen allemaal dezelfde vadersnaam, Apollinarievitsj, en zijn allemaal beroemd op hun eigen gebied. Hun bekendheid en geslaagdheid maakt hen echter nog niet tot tevreden en gesettelde mensen. Ze storen zich aan hun onvrijheid en de druk van hun omgeving die hen belet te leven zoals ze zouden willen. Deze onvrijheid - de terugkeer naar Stalinistische tijden - krijgt gestalte in de figuur van een vroegere kampofficier die na zijn pensionering in Moskou is komen wonen en nu nederige maar lucratieve baantjes heeft als portier en garderobewacht. De helden herkennen de ex-officier, want ze hebben allen hetzelfde verleden. Allen zijn ze Tolja von Steinbock geweest, een joodse jongen die opgroeide in Magadan, de hoofdstad van het beruchte concentratiekampgebied Kolyma, waarheen Von Steinbocks moeder was verbannen.

Vasili Aksjonov, in het midden met geruit jasje, tussen vrienden in een kunstenaarsappartement in Moskou, 1978. Op de een na bovenste rij, vierde persoon van rechts, Vladimir H ojnovitsj

Het eerste deel van de roman concentreert zich rond gebeurtenissen met de vijf helden. Hun nostalgisch verlangen naar de tijd van hun jeugd, naar vrijheid en een westerse levenswijze proberen ze te bevredigen via de drank. De alcoholroes maakt het mogelijk te ontsnappen aan de werkelijkheid en iets terug te vinden van hun onbezorgde jeugd in de jaren zestig. De uitspattingen en de tengevolge van de drank optredende hallucinaties van de vijf helden worden op een virtuoze manier beschreven. Een centrale figuur in deze belevenissen is de Amerikaan Patrick Thunderjet, de vriend van alle vijf en een enthousiaste, roekeloze deelnemer aan hun wilde avonturen.

In de roes klinkt echter meer door dan protest tegen hun eigen situatie en de blijvende hang naar hun vroegere leven. De aanbidding van het Westen van Aksjonovs jeugdige helden heeft plaatsgemaakt voor een veel dieper, intenser gevoel, een gevoel van treurigheid om hun eigen land, het ‘walgelijke, maar toch zo dierbare Rusland’. De helden zijn zich bewust geworden van het schrijnende van hun bestaan in Rusland. Deze bewustwording komt tot stand via de herinneringen aan de vroege jeugd. Over deze herinneringen gaat het tweede, meest aangrijpende deel van de roman.

In dit tweede deel heeft Aksjonov autobiografische elementen ingelast. Net als Tolja von Steinbock is Aksjonov opgegroeid in Magadan. Na de arrestatie van zijn vader, die achttien jaar in de kampen van Stalin heeft doorgebracht, werd ook Aksjonovs moeder gearresteerd, vermoedelijk uitsluitend omdat ze een Duitse naam droeg: Ginzboerg (de memoires van Jevgenija Ginzboerg over haar kampervaringen zijn ook in het Nederlands verschenen). Ze verbleef een aantal jaren in een kamp, werd verbannen naar Magadan en vervolgens opnieuw gearresteerd. Aksjonov werd in een weeshuis voor ‘kinderen van de vijanden van het volk’ geplaatst. Op aanraden van zijn moeder ging Aksjonov later medicijnen studeren, ‘het zekerste middel om te blijven overleven, aangezien de dokters in de kampen er relatief het gunstigste voorstaan’.

In Magadan maakt Tolja von Steinbock de arrestatie van zijn moeder mee en de brute, meedogenloze behandeling van een van zijn vrienden, die terwijl hij geboeid is wordt geslagen en geschopt. In dit alles speelt luitenant-kolonel Tsjcptsov de hoofdrol. De wreedheid van Tsjcptsov - later zal hij in een vlaag van woede zijn aangenomen dochter verkrachten, omdat ze werk heeft verricht voor de dissidentenbeweging - laat een onuitwisbare indruk achter op Tolja von Steinbock, een brandwond op zijn ziel die nooit helemaal geneest. Vandaar de enorme schok wanneer dertig jaar later in Moskou de helden weer met Tsjcptsov worden geconfronteerd.

De brandwond is een van de belangrijkste romans die er de laatste jaren in de Russische literatuur zijn verschenen. De herconfrontatie met het Stalinisme is op een verrassende, originele manier uitgewerkt. De schrijnende pijn die het gevolg is van de herontdekking van ‘de wrede vader van een hele generatie’ is echt en intens en geeft een diepere inhoud aan de losgeslagenheid van de vijf helden.

Een opmerkelijk aspect van de roman is dat het gevoel van pijn, persoonlijke pijn en pijn om Rusland, is weergegeven in flitsende beschrijvingen. Aksjonovs taal spetten en schittert aan alle kanten. Er zijn briljante, soms al te overdadige verbale hoogstandjes waarin de auteur