Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

Papieren Helden
Honderd signalementen van romanpersonages

Frits van Egters, hoofdpersoon van De Avonden, getekend door Peter van Straaten

Honderd helden uit de Nederlandse literatuur door Inez van Eyk en Rudi Wester Uitgever. De Bijenkorf, 280 p., f 7,50 (na 1 september Uitgever Agathon, f 24.50)
Diny Schouten

De jeugd heeft behoefte aan inspirerende voorbeelden. Ik herinner me dat Lea Dasberg dat zei, in een oratie die gericht was tegen het jeugdbedervende ‘doemdenken’. Als ik het goed onthouden heb, werden haar professorale waarschuwingen destijds weggelachen, ik denk omdat de goede toon toen eiste dat men zich schamper uit liet over elke soort van opvoederigheid. Wordt het niet tijd om Dasberg alsnog gelijk te geven? Net als zijzelf deed (in een onderzoek naar twee eeuwen opvoedingsidealen) kan men zich om haar gelijk te bewijzen voorzien van voorbeelden uit de bellettrie. Is Woutertje Pieterses voornemen om ‘'n nuttig lid van de Maatschappij’ te worden - koning van Afrika bijvoorbeeld, of blekersjongetje - wel voorstelbaar zonder Glorioso? Zou Arthur Ducroo geweten hebben wat een ‘honnête homme’ was zonder d'Artagnan? Kortom, wie in de ongelukkige omstandigheid verkeen dat men nog niet iets is maar iets moet worden, heeft helden nodig, al zijn ze maar van papier. Bieden de schone Nederlandse letteren, verplicht te bestuderen door de opgroeiende jeugd, de stof waar dromen over een groots en meeslepend leven van gemaakt worden? De titel Honderd helden uit de Nederlandse literatuur suggereert zoiets. Maar na de confrontatie met heel veel ‘puisterig bleek vel, vlekkerig en plekkerig’, terugwijkende kinnen, kaalhoofdigheid, hoge ruggen en stakerige benen vroeg ik me af of er wel van helden gesproken kon worden, eigenlijk? Gegeven dat ‘het woeste Beest’ Jan Cremer nog altijd het enige echte ‘stuk’ is uit de verzameling, kreeg ik zelfs enig begrip voor de onwelwillendheid waarmee veel tieners hun verplichte eindexamenlijstjes samenstellen. Je zou ze bijna gelijk geven dat de Nederlandse literatuur bevolkt wordt door een zeldzaam stelletje sukkels!

Ter geruststelling: er zijn ook heldinnen bij, al zijn ze in de minderheid. Ik telde er zesentwintig. Voor de benaming ‘helden’ excuseren de samenstelsters zich in de inleiding (‘een bondige titel was wel zo aangenaam’). Ze zochten, vermelden ze ook, naar personages die voldoende contouren en attributen kreten (familieleden, vrienden, een inkomen, een huis) om ook buiten het boek te kunnen bestaan als ‘afgeronde persoonlijkheden’. Bij de keus van honderd hebben beide schrijfsters zich laten leiden door ‘bekendheid’ en eigen voorkeur.

Boeken als deze nodigen natuurlijk uit tot het bedenken van de ‘helden’ die je zelf gekozen zou hebben. Ik verklaar daarom maar meteen dat ik het een schande vind dat nu net Woutertje Pieterse en Arthur Ducroo ontbreken. De anderen zijn, voor zover ik het overzie, wel allemaal aanwezig: Frits van Egters, Frits Goudvis, Alfred lssendorf, Alfred Boeken, Ammer Stol, Kees Bakels, Frans Laarmans, Erik Pinksterblom en Erik van Poelgeest, Willem Bleeker, Willem Termeer en Willem Menens, Henri Osewoudt, Jacob Katadreuffc en Johan Brouwer, Dr. Dumay, de heren J.B. Serjanszoon en W. (‘Wim’) Visser, de kleine Johannes en de kleine Rudolf, Petrus Stastokius Junior, Anton Steenwijk, Anton Wachter, et al. Onder de dames treft men Jet van Marle en Joop ter Heul aan. Dieren: Gekke Witte, maar dat is een beetje flauw. Zelfs Heer Ollie is present, en die weet toch, als heer van stand, ‘wanneer ik te veel ben’.

Excuses

In de inleiding staan nog meer excuses. Inez van Eyk en Rudi Wester vermelden het ontbreken van Griet Manshande, Joop Massaker en Ondinke, zonder daar overigens een reden voor te geven. Die zal wel, bij 280 pagina's, ruimtegebrek zijn, maar het gevolg is dat ik nu gekweld wordt door de vraag wie of Joop Massaker ook weer was, een vraag die me tot hiertoe niet pijnigde. Daarentegen word ik verlicht door de gedachte dat nu meer mensen een kans zullen maken op de boekenbon die in de rubriek ‘Geletterd?’ van dit blad beloofd wordt: Honderd helden, ik zeg het maar vast, is een ware goudmijn van (opzoekbare) citaten.

Er is een heel overzichtelijke rangschikking gemaakt naar rubrieken: ‘uiterlijk’, ‘woon- en verblijfplaatsen’ (zelden een exact adres, en slechts één keer een telefoonnummer: dat van Rufus Dingelam, uit Onder professoren), ‘opleiding’, ‘werk’, ‘financiële middelen’ (in veel gevallen tot op de cent nauwkeurig, Inez van Eyk en Rudi Wester vragen zich af of dat ‘Hollands’ is), ‘reizen’, ‘gezondheid’ (een scale van kwalen), ‘liefdesleven’ (Van Dale en ik zeggen: liefdeleven), ‘personeel’ (eervolle vermelding voor Vestdijk), ‘goede en slechte eigenschappen’, en ‘godsdienstige en politieke opvattingen’ (tot mijn verbazing wordt nooit een politieke partij genoemd). Er is gestreefd naar zo weinig mogelijk interpretatie en zoveel mogelijk letterlijke aanhalingen. Als er al naar komische effecten gestreefd is, lijken die toch meestal zijn onstaan door genoodzaakte bondigheid, in de trant van: ‘houdt van pinda's en zoenen’, of: ‘heeft de gewoonte grote happen lucht naar binnen te slikken, hetgeen boeren veroorzaakt, vaak de hik en ook braakneigingen, waarbij stukjes etensresten met fondantsmaak naar boven komen’. 300 héros et personages du roman français (uitgever Balland, 1981) diende als model. Het verschil met de Franse versie is dat in Honderd helden telkens één figuur is beschreven, met terzijdeschuiving van andere mogelijkheden (wel Kosta, maar niet Alide, of Peps - ‘pommade-Peps’ - uit Eenzaam avontuur bijvoorbeeld). Het Franse voorbeeld biedt het genoegen het portret van meer personen uit één roman aan te treffen, uit Madame Bovary bijvoorbeeld zowel Emma, als Charles (‘Charbovari’), als de apotheker Homais. Daar staat tegenover dat de vaderlandse helden uitputtender beschreven zijn.

Familieverhoudingen

Op de portretten heb ik hier en daar we wat aan te merken. Om uit de familieverhoudingen wijs te geraken, is het in veel gevallen nodig dat men het besproken boek kent. Bij de beschrijving van ‘Bint’ stelde het me teleur dat niét de eigenlijk interessanter persoonlijkheid van De Bree werd gereconstrueerd. Van Eline Vere blijft een heel karakteristiek detail onvermeld: Het feit dat ze bedorven is door lectuur van Ouida (op een vergelijkbare wijze is Léonie van Oudijcks ‘roze pervers gedroom’ ter herleiden tot de erotische fantasieën van Catulle Mendès, waarmee ze haar siësta doorbrengt). Verder weiger ik te geloven dat Frits van Egters van Hawaianmelodieën zou houden, en ook is Walter Graafsma geen vriend van hem. En dan nog iets: de verzameling hóórt natuurlijk op de naam van het personage op alfabet te staan, niet zoals hier op de naam van de auteur. Er is gelukkig wel (dubbel) register. Nu ja, dat zijn kleinigheden. Honderd helden is veel amusanter dan ‘gewone’ uittrekselboeken als Literama en Prisma's Uittrekselboek, en zelfs de betrekkelijke nutteloosheid ervan bevalt me. Als het al waar is, wat Laura Tinhuizen (‘Twee vrouwen’) zegt, dat de Nederlandse literatuur ‘op één of twee schrijvers na, uitsluitend bestaat uit een veredeld soort boeken voor de rijpere jeugd, die niemand na zijn vijfentwintigste nog leest’, en al is het waar dat de ‘helden’ zelfs op papier geen helden zijn, het boek verdient niettemin de kwalificatie die zijn Franse voorbeeld op de kaft heeft staan: ‘een werk van beschaving en plezier’. De jeugd moet dáár toch ook zijn voordeel mee kunnen doen, dacht ik zo.

■