Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Tarzans kreet
Het Boekenweekgeschenk 1985

Somberman's actie door Remco Campert Boekenweekgeschenk bij aankoop van f 19,50 aan boeken vanaf woensdag 20 maart Uitgegeven door de CPNB
Carel Peeters

Remco Campert

Het is bijna onontkoombaar dat de figuur van Somberman in het werk van Remco Campert een sleutelfiguur zal worden. In het werk van Campert kost het enige moeite één personage aan te wijzen die van harte aan het leven deelneemt, laat staan dat hij zich met ondubbelzinnige hartstocht dagelijks aan het werk zet. Camperts romans en verhalen spelen zich niet af onder het elke dag terugkerende juk van de plicht. ‘Leven is leven, het moet gebeuren’, is een zin uit een gedicht van Campert, minimaler kan de aandrift om in leven te blijven nauwelijks zijn. Het is uitgerekend de schrijver van het verhaal ‘De ellendige nietsnut’ die zich gaat verdiepen in het leven van Somberman, de gedwongen nietsnut, de werkloze administrateur van het Warenhuis. Wie zich Lex Etten uit dit verhaal herinnert kan zich voorstellen dat Campert van nature gepredisponeerd was voor het beschrijven van dit personage, de een vloeit uit de ander voort. Het moet hem geen moeite hebben gekost.

Lex Etten uit ‘De ellendige nietsnut’ was van mening dat de meeste mensen zich vervelen, ze ‘vervelen zich de hele dag een ongeluk’. ‘Dat merk je.’ schrijft hij als de beste kenner van zichzelf, ‘als je, zoals ik, niets te doen hebt, aan niemand anders dan jezelf gebonden bent en zelfs dat maar met een dun touwtje.’ Hij is tekenaar zoals Letter in Wie doet de koningin schrijver is: ‘altijd zo druk met het concipiëren van zijn oeuvre, dat hij aan het schrijven ervan niet toekomt’. Maar Lex Etten vindt tevens zijn trots in zijn inactiviteit, hij is een groot zwijger en daardoor wordt hij een spiegel soor zijn vrienden en kennissen, en dat weet hij: ‘Hij herinnerde hen te veel aan hun eigen tekortschieten en aan hun dagelijkse maskerade om dat tekortschieten te verbergen. Hij was hun spiegelbeeld, ontdaan van feestneus en valse baard.’ Lex Etten lijdt aan de hem van binnen opgelegde plicht, aan de twijfel aan zijn talent en het steeds van hem wegschuivende grote kunstwerk waar hij een glimp van heeft opgevangen in een mistig visioen. Hoe verhoudt de fascinatie voor zo'n personage zich tot iemand die plotseling verstoken is van de hem van buiten opgelegde plicht, zoals Somberman?

Piekeren

Somberman zoals we hem leren kennen in Wie doet de koningin verschilt van de Somberman in Somberman's actie in zoverre dat hij in het eerste boek alerter is op voorvallen, berichten of suggesties die hem uit zijn lethargie zouden kunnen halen. Zo klampt hij zich opgewonden vast aan een pamfletje dat hij in de bus vindt, afkomstig van de Nederlandse Bond Tegen Arbeidsethos. Als zijn vrouw 's avonds thuiskomt citeert hij er gegrepen uit: nu is het tijd voor reizen, langere gesprekken, meer aandacht voor dit en dat, kleinschaliger werk! Zijn vrouw Bezig komt er niet van onder de indruk; zonder onsympathiek te zijn, in beide boeken is haar solidariteit met Somberman gering. Zij leeft eigenlijk gewoon door, haar voornaam is Bezig, maar haar eerste voornaam, die ze nooit gebruikt, moet Normaal zijn. Somberman 1 (van Wie doet de koningin) wordt soms ook begeesterd door de gedachte aan een hobby die hij zou moeten hebben, maar ‘hij kan niets verzinnen dat hij met grote overgave zou willen’. Hij zou wel viool willen kunnen spelen, of kunstenaar zijn (‘lekker kwasten op linnen en 's avonds in het café praten’). De slotsom is dat hij moet constateren dat hij eigenlijk één ding met volledige inzet van zijn wezen beoefent: piekeren, ‘En daar begon ik al vroeg mee’. (Een gedachte die wel iets heeft, want ook met vioolspelen moet men vroeg beginnen.)

De vraag of piekeren dan zijn hobby is kan Somberman 1 zich niet al te vaak stellen omdat het antwoord te makkelijk is, daarom besluit hij om de tien pagina's in het boek te besluiten het leven aardig te vinden, een beslissing die stukjes proza oplevert die alleen van Campert afkomstig kunnen zijn: ‘Nou ja, aardig, dat is eigenlijk niet het juiste woord voor het leven. Hoe vind je het leven? Aardig... nee, dat kan niet. Nog niet zo erg lang geleden drong het antwoord “gewéldig” zich op bij zo'n vraag. Er waren toen allerlei mensen die het leven gewéldig vonden.’ Met hetzelfde soort wanhopige daadkracht herinnert Somberman I zich soms ‘de methode Couê’, die eruit bestond dat je steeds maar tegen jezelf zei dat je je goed voelde, ‘ja en niet alleen goed, maar zelfs steeds beter.’ Dat gaat hij zelfs oefenen voor de spiegel, momenten waarop men onmiddellijk Kees van Kooten voor zich ziet. Hij probeert wat vrolijker te kijken en zegt dat hij zich steeds beter voelt, sterker: ‘Hij besluit om er maar mee door te gaan, want iets beters heeft hij toch niet te doen.’

Wanhoopsactie

De ellendige grootheid van Camperts schijnbaar eenvoudige proza schuilt in de kracht die deze minimale variaties op hetzelfde thema maar houden: het thema van de vogels die niet kunnen vliegen en die na wat klapwieken met hun vleugels (omdat ze even denken dat het alle dagen feest is) zich terugvinden in een verkeerd bed. Wanneer Somberman 1 van zijn vrouw te horen krijgt dat het natuurlijk allemaal zijn oorzaak heeft in de mid-life crisis raakt hij buiten zichzelf van woede. Waarom? Omdat er eigenlijk geen oorzaken zijn: ‘Een echte zondebok viel er niet aan te wijzen - dat was nog wel het meest frustrerende.’

Sombermans ‘actie’ is net zo'n strohalm waar hij zich even aan vasthoudt als de Bond Tegen Arbeidsethos, het hebben van een hobby of de methode Couê. Hij besluit mee te doen met een krakersactie om het Warenhuis te bezetten. In de piekerwereld (in plaats van denkwereld) van Campert zijn dit allemaal wanhoopsdaden met een deus ex machina-karakter, als dat niet zo'n groot begrip was. Een andere schrijver dan Campert zou zijn hoofdpersoon geen Somberman hebben genoemd, hij zou hem in zijn werkloosheid ook nuttig hebben gemaakt. Vandaar dat Somberman's actie maar in heel beperkte zin een document van deze tijd is. Het leven van een schrijver zoals Campert dat ziet verschilt maar weinig van dat van Somberman. Toch kan men niet zeggen dat er een maatschappelijk sentiment aan ontbreekt, Sombermans actie is in letterlijke zin een wanhoopsactie, omdat hij werkelijk niet weet wat hij anders nog zou kunnen doen, gegeven zijn innerlijke weigering om de zin van een werkloos leven ergens of in iets anders te zoeken. Kreet Vreugde, een ander personage uit Wie doet de koningin ziet overal lichtpuntjes, maar ze worden door Campert met zijn woordkeus afgedempt. Er staat in Wie doet de koningin een karakteristiek stukje dat een bezoek aan Rotterdam beschrijft. Kreet Vreugde ‘voelt dat het hier anders is. Hier waait een frisse wind en er is ruimte voor die wind.’ Het medelijden dat in Camperts zinnen doorklinkt, vermengd met mededogen, eindigt met de constatering dat in Rotterdam ‘Schoenen pronken, kapsels blinken. In Rotterdam heeft men er iets op gevonden.’ ‘Er’?

Somberman en zijn vrouw Bezig zijn niet de enige personages in Somberman's actie. Veel contrast verleent hij niet, maar Sombermans vroegere collega Domoor zorgt voor het element ‘brave acceptatie van het menselijk lot’. Blufkaak is een oudere vrije jongen met een idealistisch verleden, dat hij heeft overgedaan aan zijn zoon Lubbe. Die noemt hij, waar hij nors kijkend bij zit, ‘een idealist’. Lubbes vriend Professor Knoert schildert op een manier die nog alle ontwikkeling toelaat. Zij bewonen een kraakpand waar ze elk moment uit zullen moeten, zodat zij zich op iets nieuws gaan richten. Het dichtgespijkerde Warenhuis is een serieuze kandidaat. Deze personages en dit broeden op actie verlenen Somberman's actie scènes van echt leven, evenals Sombermans jaloezie die opsteekt als hij vermoedt dat zijn vrouw na haar werk als receptioniste in het Greenback Hotel het ervan neemt met de donkere barkeeper. Dat levert een andere ‘actie’ op: hij nodigt Soeza uit, de vrouw achter de bar van het café waar hij tegen zijn zin wel eens naar binnen loopt. Hoewel uiterst ingehouden beschreven, is dit een triomfantelijke gebeurtenis die in haar bed eindigt. Grimmiger lot bezoekt Domoor, die op straat een onheilspellende jongere tegenkomt die hem doet denken aan de zoon van zijn vroegere melkboer. Dat zal een jongen met een mes blijken te zijn.

Het meest dramatische in Somberman's actie is de verhouding tussen Somberman en zijn vrouw Bezig. Haar begrip voor zijn positie is nul, zonder dat zij daardoor een haaibaai, egoïste, zeurpiet of afschuwelijk mens wordt. Zij heeft werk, heeft er plezier in, ontmoet mensen en doet soms waar ze zin in heeft. Ze laat zich niet meesleuren in zijn wanhoop: ‘Ik heb geen zin om de beste jaren van mijn leven in een soort versuffing door te brengen met iemand die besloten heeft de rest van zijn bestaan bij de pakken neer te zitten.’ Hoewel Sombermans positie niet te benijden is, weigert zij hem zielig te vinden.

Sombermans actie is niet veel meer dan een Tarzankreet. De actie verloopt binnen enkele uren en zijn jeugdige kornuiten laten zich mak door de politie meenemen terwijl Somberman in zijn oude kamer in het Warenhuis achterblijft, veel meer dan een kalender van het vorig jaar is er niet over. Als Boekenweekgeschenk behoort Somberman's actie tot de beste die ooit gemaakt zijn. De ortolaan van Maarten 't Hart, het geschenk van vorig jaar, was al niet slecht, maar men moet ver terug om nog zo'n serieus cadeau te kunnen aanwijzen, misschien tot De nacht der Girondijnen van Presser (1957).

■