Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

Misdaad in Nederland
Late post van Bruna en moord bij de Bhagwan

De ratelrat door Janwillem van de Wetering Uitgever: Bruna, 240 p., f 22,90
De laatste voorstelling door Bert van der Veer Uitgever: Bruna, 189 p., f 19,90
Moord in de: Ashram door Manuel van Loggem Uitgever: Sijthoff, 192 p., f 16,50
Rinus Ferdinandusse

De nieuwste Grijpstra en De Gier is inmiddels maanden oud: in november vorig jaar werd De Ratelrat al aan de pers gepresenteerd. In ‘het nu al veel besproken drijvende restaurant Sea Palace’. Dat is ter hoogte van het Centraal Station en het is Chinees, en dat klopt zo'n beetje met de eerste moord-scène in het bock.

Op de uitnodiging voor die bijeenkomst stond te lezen dat het voor Van de Wetering een boeiende week was. In frankrijk ontving de schrijver de ‘Grand Prix de Litérature Policière 1984’ van La Maison de la Culture André Malraux voor zijn boek La Massacre de Maine. Bij ons: Het werkbezoek’). En in Amsterdam, in het drijvende Sea palace, werd De Ratelrat uitgereikt aan de Amsterdamse ex-commissaris J. Toorenaar. Zowel Grijpstra als De Gier zouden hier onmiddellijk iets symbolisch in ontdekken. En naar ik vermoed terecht.

De post van uitgeverij Bruna was echter laat: ik kreeg De Ratelrat zeker anderhalve maand na Toorenaar. En toen ik het boek opensloeg en er wat in las, deed ik het ook weer gauw dicht. In de eerste plaats doordat de openingshoofdstukken vermoeiend en bloemrijk waren, en ten tweede omdat de plot zich al snel naar Friesland verplaatste. Dat was een teleurstelling omdat Van de Wetering lang geleden in VN eens heeft aangekondigd dat hij maar tien Grijpstra en De Giers zou maken: zo rond het tiende zou met name De Gier zich geheel onthecht terugtrekken op het verre Japeneiland, ergens in de buurt van het vroegere Hollandia. Friesland is dan wel erg uit de koers.

André Malraux, althans zijn huis, heeft gelijk: Het werkbezoek. Van de Weterings zevende, is een goeie Grijpstra en De Gier. Met dat boek sloot Van de Wetering een serie boeken af die, ondanks de soms zwakke plots en de steeds bloemrijker humor, toch de naam Amsterdamse politieroman terecht droegen. Grijpstra, De Gier en de commissaris zongen zich wel een beetje los van het - door Van de Wetering tamelijk optimistisch bekeken - politiewerk, maar het bleef allemaal herkenbaar. Daarna mocht de auteur het Boekenweekgeschenk schrijven, en daarmee begon de vervreemding, in Lijk zonder moord - moord zonder lijk en De Straatvogel is Amsterdam een ludieke stad geworden en van een normaal politiekorps is geen sprake meer. Dat is er misschien in werkelijkheid ook niet, maar zo dol als Van de Wetering het maakt kan Valken het nooit.

Maar met De Ratelrat lijkt Van de Wetering een beetje op de weg terug. De plot is tamelijk dun, maar klopt, en ook de losse eindjes worden toch allemaal aan elkaar verbonden. Het filosoferen is gebleven: iedereen, van de commissaris tot de simpelste brugwachter, iedereen heeft gedragen gedachten over de huidige maatschappij.

Opmerkelijk is dat Van de Weterings optimistische kijk op de politie verdwenen is. Hij heeft voor dit boek een uitvoerig bezoek aan de Friese politie gebracht en wat hij daar heeft aangetroffen zal menig liefhebber van wet en orde niet vrolijk stemmen. De Friese politie wordt door tamelijk stompzinnige functionarissen geleid, de communicatie en de efficiëntie zijn naatje, en sommige politiemannen zijn aan grote identiteitscrises ten prooi. Het Friese platteland is trouwens ook ten prooi aan welvaartsziektes en druggebruik.

De auteur heeft de film al in zijn achterhoofd gehad en enkele zeer mooie scènes bedacht. Een roofoverval op de in vol bedrijf zijnde veemarkt. En een klein oorlogje tussen op elkaar schietende Chinese gangs die elkaar op de Afsluitdijk tegemoet fietsen. Dat oorlogje wordt overgenomen door een gehele strijdmacht van politiemannen met gevechtswagens die daar, stomtoevallig, voorbijrijden: het is zo'n groot toeval dat de auteur er zelf maar nadrukkelijk in het boek op wijst.

De Gier blijft de aardigste man: ogenschijnlijk bemoeit hij zich, als enige niet-Fries, nergens mee, en leert op zijn gemak Fries uit een bundel feministische verhalen, waardoor hij een aantal mooie gedachten over de - altijd struise - Friese vrouw en haar rol in gezin en misdaad kan lanceren. De Ratelrat is bloemrijk, mager en toch ook aardig. Geen Malraux, maar ook niet helemaal Toorenaar. Dus er is nog hoop voor de toekomst, nu De Gier en Grijpstra voorlopig bij ons blijven.

Een humorist

In dezelfde late post van Bruna zat ook de tweede thriller van Bert van der Veer. Zijn eerste, Zwartfilm, had als basis een mooi idee over de slachtoffers van een gijzeling, maar dat alles verzoop in koortsachtig proza over het gruwelijke wereldje van de televisiejournalistiek. Deze tweede thriller heet De laatste voorstelling en speelt zich af in het blaartrekkende wereldje van de showbusiness. Een beroemde Nederlandse humorist raakt overspannen omdat zijn zuster, een beroemde Nederlandse zangeres, zelfmoord pleegt. De humorist wordt gevolgd, letterlijk en figuurlijk, door een journalist, die goed kan imiteren en die het plan heeft de humorist te vermoorden en zijn plaats in te nemen, althans zoiets. ‘De eenzaamheid in de showbusiness is een onvermijdelijk gegeven.’ Ja, daar gaan we dus: iedereen is ongelukkig, het publiek wil alleen maar stom lachen, en zelfs in de cafés waar de mensen met een culturele bagage zitten is het ook allemaal niks. Tegen dat cliché is al niet op te lezen. De humorist is ook al een onbestaanbaar type, omdat hij een repertoire heeft dat Ben van der Veer heeft gehaald uit Bob Hope, Woody Allen en Lenny Bruce, dus de populariteit van de gedoemde Pieter Broes is ook al slecht te begrijpen. ‘Mijn vrouw wilde een geyser met een waakvlam. Ik ben de hele week aan het werk geweest en nu blaft de geyser beter dan de hond.’ Ik zie Carré nog niet plat gaan. Showbusiness is sex, drugs, drank en tranen. Pieter Broes doet er niet aan mee. Voor elke voorstelling sliep hij altijd een uur en at dan twee maanzaadbroodjes met oude kaas. Vlak voor zijn optreden dronk hij een glas koude chocomel. Maar dat helpt allemaal niets, hij gaat ten onder in het koortsachtig proza. En in een plot die bizar, en intrigerend zou zijn als de gegevens geloofwaardiger waren.

De Ashram

Tot de kleine groep van vaderlandse detectiveschrijvers lijkt nu ook Manuel van Loggem ingetreden. In 1983 publiceerde hij Moord na de maaltijd, een beetje opzettelijke puzzel-detective over professor Ewout Hazewout, een groot deskundige op het gebied van vergiftigde paddestoelen, dus met alle complicaties daarvan als zo'n man in het verkeerde huwelijk terechtkomt.

Zijn tweede. Moord in de Ashram, is al veel sterker. Op het omslag staat een portret van een handopleggende Bhagwan Shree Rajneesh, en dat is, zoals men denken kan, gevonden vreten, In het boek vertelt Van Loggem het wedervaren van een jongedame, Karla Woudstra, die twee dingen tegelijkertijd beleeft. Ze is grondlegster van een welvarend beleggingsfirmaatje en krijgt uit dien hoofde interesse in een merkwaardige firma die in grond in Miami speculeert en die banden met allerlei schimmige belastingparadijzen en bankiers heeft. En tegelijkertijd begint ze te lijden aan steeds ernstiger vormen van straatvrees. Dat laatste drijft haar in de armen van een psychiater, die zijn handen dan ook niet van haar kan losmaken omdat hij Bhagwans liefde wil overbrengen. Karla vlucht naar het eiland Jersey, waar de schimmige firma ook haar tentakels heeft, en ze beleeft daar interessante avonturen. Terug in Nederland zoekt ze toch heil bij de Bhagwan en daar gebeurt dan de moord die de titel belooft. We zijn dan ruim over de helft van het boek, en dan neemt de spanning iets af. Niet alleen heeft de Nederlandse politieman - met de treurige naam Johannes Vermeer - de gewoonte kalm aan te doen en veel aforismen af te geven (in de trant van ‘Hoe ouder je wordt hoe meer je van jezelf meesleept’), ook de oplossing van de moord loopt wat weg in een internationale intrige, leuk aan de actualiteit gekoppeld, maar te vaag voor een verhaal dat zo goed en concreet is begonnen. Bij zo'n aardige hoofdpersoon als Karla Woudstra wil je ook een behoorlijke kwaadaardige boef, en het liefst ook nog in de cel.

Zout op één slakje. Karla is alleen op reis en wil iets eten. ‘Het restaurant,’ schrijft Van Loggem, ‘was druk bezet. Ze nam een tafeltje bij het raam...’ Ja, dat kan alleen in boeken. Moord in de Ashram is tot aan die moord boeiend, en het leven bij de Bhagwan lijkt me naar het leven getekend.

■