Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Labours heerlijkste jaren
Engeland in de periode 1945-1931

Labour in Power, 1945-1951 Door Kenneth O. Morgan Uitgever: Oxford University Press, 546 p., f 71.85
Bert Zeeman

Op 15 juli 1945 landde de Britse premier Winston Churchill voor de conferentie van Potsdam met Stalin en Truman op een vliegveld bij Berlijn. Halverwege de conferentie, op 25 juli, keerde hij naar Londen terug om aldaar de resultaten af te wachten van de algemene verkiezingen die op 5 juli in Groot-Brittannië gehouden waren. De uitslag betekende een electorale aardverschuiving: Labour maakte een sprong van 166 naar 393 zetels (op een totaal van 640) en Churchill was premier af. In zijn plaats reisde de nieuwe Labour-premier Clement Attlee naar Potsdam om het overleg af te ronden, in de daaropvolgende periode tot 1951 zou Labour onbetwist aan de macht blijven in Groot-Brittannië. Pas na de algemene verkiezingen van 1951, toen Labour weliswaar het hoogste stemmenaantal behaalde maar door het districtenstelsel haar meerderheid in zetels kwijtraakte, konden de Conservatieven onder leiding van Churchill weer in Downing Streel 10 terugkeren. Troffen zij toen een socialistisch Groot-Brittannië aan? Nee, beslist niet en dat kan alleen al afgeleid worden uit het feit dat Churchills kabinet in grote lijnen de koers van Attlee voortzette. Wel was Groot-Brittannië veranderd in een welvaartsstaat waar staatsondernemingen, overheidsingrijpen en planning geaccepteerde onderdelen uitmaakten van hel economisch leven. Verder waren de eerste stappen gezet naar ontbinding van het Britse koloniale imperium en had Groot-Brittannië een nieuwe plaats gevonden in de Atlantische wereld.

Over de regeringsperiode van Labour is nu een eerste alomvattende studie verschenen waarin gebruik wordt gemaakt van het beschikbare archiefmateriaal in het Public Record Office en een groot aantal persoonlijke collecties. In Labour in Power, 1945-1951 biedt Kenneth Morgan een fascinerend inzicht in de successen, debacles en interne rivaliteit van de Labour-partij en van haar fricties met het kabinet dat volgens hem als laatste in Groot-Brittannië in staat was zijn stempel op de omstandigheden achter te laten in plaats van slechts passief of hulpeloos op die omstandigheden te reageren.

Morgan beschouwt de nationalisatie van onder meer kolen, staal, ijzer, gas, PTT en spoorwegen als een van de vier belangrijkste beleidsterreinen waarop Labour zijn sporen heeft achtergelaten. Nationalisaties die overigens niet leidden tot arbeiderscontrole, maar tot autonome staatsondernemingen met vakbondsvertegenwoordiging in het bestuur. De andere drie zijn naar zijn mening de creatie van de welvaartsstaat, de formulering van nieuwe relaties met de voormalige Britse koloniën binnen de Commonwealth en de Britse positie binnen de Atlantische wereld. Deze drie beleidsterreinen zijn verbonden met drie leidende politici uit de Labour-regering, namelijk Aneurin Bevan. Clement Attlee en Ernest Bevin.

Hoeksteen van de opbouw van de welvaartsstaat vormde de invoering van de kosteloze gezondheidszorg. Attlee belastte met deze taak Aneurin Bevan, die niet met lege handen begon. Hij kon voortbouwen op het Beveridge-rapport uit november 1942 waarin op staatsverzorging van de wieg tot het graf werd aangedrongen. Drie jaar van intensief overleg met de medische wereld was nodig voordat in juli 1948 de National Health Service (NHS) definitief ingesteld kon worden: ‘It was Bevan's, perhaps Britain's, finest hour.’ Vanaf dat moment zag Bevan het als zijn belangrijkste taak om voldoende financiële middelen voor de NHS te krijgen. Het voorstel van de minister van Financiën Hugh Gaitskell in april 1951 om een eigen bijdrage te gaan vragen voor brillen en kunstgebitten (opbrengst 13 miljoen pond) als onderdeel van een verschuiving in de overheidsuitgaven ter financiering van het door de Korea-oorlog gestarte herbewapeningsprogramma (kosten 4700 miljoen pond), was voor Bevan aanleiding om als minister op te stappen. Morgan maakt duidelijk dat het hier voor Bevan geen centen- maar een principekwestie betrof: met de invoering van de eigen bijdrage zou het afgelopen zijn met het kosteloos zijn van de gezondheidszorg.

Doortastendheid

Lag Bevans ‘finest hour’ op binnenlands-politiek terrein, premier Attlees ‘most shining achievement’ betrof de onafhankelijkheid voor het Indische continent. Volgens Morgan legde Attlee hierin een hartstocht en doortastendheid aan de dag waaraan het hem op andere gebieden vaak ontbrak. De positieve beschrijving van Attlees rol in het onafhankelijkheidsproces komt op nog slechts twee andere punten terug. Ten eerste bij de poging van een drietal ministers in 1947 Attlee als premier te wippen. Attlee wist deze poging te verijdelen door een van de samenzweerders promotie aan te bieden. Ten tweede bij Attlees reis naar de Verenigde Staten in december 1950 toen Amerikaanse troepen onder aanvoering van MacArthur in Korea slaags raakten met Chinese troepen en in Washington openlijk gesproken werd over het gebruik van de atoombom. Attlees kalmerende invloed op Truman wordt door Morgan uiterst belangrijk geacht. In het algemeen is hij echter zeer kritisch over het functioneren van Attlee, vooral over zijn optreden in crisissituaties.

Minister van Buitenlandse Zaken Ernest Bevin kan daarentegen wel op een goede beoordeling rekenen, ondanks het Palestina-debäcle en ondanks Morgans beschrijving van het jaar 1946 als ‘a saga offailure’ op buitenlands-politiek terrein. Na Bevins positieve reactie op de Harvard-speech van zijn Amerikaanse collega George Marshall in juni 1947 volgde een uiterst creatieve periode van twee jaar waarin Bevin de Verenigde Staten blijvend aan West-Europa wist te binden, culminerend in de ondertekening van het Noordatlantisch verdrag op 4 april 1949.

Naast Bevan en Bevin kan ook Sir Stafford Cripps, die in 1947 Hugh Dalton als minister van Financiën opvolgde, op lof van Morgan rekenen. Onder zijn leiding wist Groot-Brittannië de financiële crisis van 1947 te overwinnen en met behulp van het Marshall-plan definitief aan een periode van economische groei te beginnen. Dat ging wel gepaard met een politiek van soberheid en rantsoeneringen, maar leidde er tevens toe dat Cripps' opvolger Gaitskell in 1950 al kon verklaren dat zijn land geen Marshall-hulp meer nodig had. De Conservatieven stapten in feite in 1951 dan ook in een gespreid bedje.

Van links naar rechts: Ernest Bevin, Aneurin Revan en Clement Attlee

Morgans Labour in Power kan beschouwd worden als een mijlpaal in de geschiedschrijving over het naoorlogse Groot-Brittannië. Het boek is uitvoerig gedocumenteerd en boeiend van begin tot eind. In feite laat alleen de compositie enigszins te wensen over. Morgan hinkt namelijk een beetje op twee gedachten. De eerste helft van zijn boek is thematisch aangepakt, de tweede helft chronologisch, met als gevolg dat zaken af en toe door elkaar lopen. Een betere keus was waarschijnlijk een puur chronologische geweest, juist omdat de regeringsperiode 1945-1951 betrekkelijk eenvoudig in drieën is op te delen. Ten eerste natuurlijk de opdeling in de regeringsperioden 1945-1950 en 1950-1951 met de algemene verkiezingen van 1950 als cesuur. Maar ook de eerste van deze twee perioden bestaat eigenlijk uit twee delen met 1947 als breekpunt. In dat jaar, door Dalton omschreven als ‘annus horrendus’, vonden er een groot aantal gebeurtenissen plaats die de perioden 1945-1947 en 1947-1950 wezenlijk van elkaar doen verschillen. De zware economische crisis en de ingrijpende ontwikkelingen op buitenlandspolitiek terrein (onder meer India, Griekenland en Duitsland) in 1947 brachten ook Morgan tot de conclusie: ‘The strength and vitality of the Labour government fled, never really to return.’

Morgan is geen schrijver die zijn betrokkenheid onder stoelen of banken steekt. Hij kán dat ook niet doen. Kwesties als het invoeren van een eigen bijdrage in de gezondheidszorg, leegstand van grote kantoorgebouwen en het terugdraaien van nationalisaties, waarmee Labour in de periode 1945-1951 worstelde, zijn ook de problemen van de jaren tachtig. En zoals Morgan terecht zelf constateert, de Attlee-era liep in feite pas af met het aan de macht komen van Thatcher in 1979. Wat in die era werd opgebouwd in Groot-Brittannië, wordt nu weer afgebroken. Alleen daarom al verdient dit boek het om gelezen te worden.

■