Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

Geletterd? 8

In Geletterd? worden lezers uitgenodigd de drie hier afgedrukte citaten uit de Nederlandse literatuur le achterhalen: wie de schrijver en uit welk boek? Uit de goede antwoorden wordl één winnaar gekozen die zich mag verheugen op een boekenbon van f 30, -. Inzendingen lot donderdag 7 maart opsturen naar: Geletterd? Vrij Nederland, Postbus 1254. 1000 HG Amsterdam. De oplossing staat in Geletterd? 9 van 16 maart. De citaten zijn gekozen door Diny Schouten.

1.	Hij kleedde zich dan ook in grijs, blauw of mossig groen en altijd met schoenen ‘merk vergiet’.
2.	En altijd droeg zij om haar bruine hals dezelfde ketting met een ronde maansteen, waar in een neevlig blauw een kleine gele maan scheen.
3.	Jij, vader, sprong er nog uit in je dure lakense jas, je streepjesbroek die - hoe is het godsterwereld mogelijk - fantasiebroek genoemd werd (en misschien nog wel wordt).

Oplossing nummer 7

1.	Remco Campert, Niet te geloven...
2.	Willem Elsschot, Pensioen.
3.	Simon Vestdijk. Bevrijdingsfeest.

Winnaar: J. Maalderink, Vlissingen

Machtswellust

De flaptekst vermeldt dat beide romans autobiografisch van karakter zijn, en zeker Daden van onkuisheid, ook al is deze vóór 1948 ontstaan, lijkt voor een deel de incidenten in zich te dragen dragen die Pasolini in 1949 in Friulië (Noord-ltalië) heeft meegemaakt. Hij werd toen als onderwijzer geschorst en als lid van de communistische partij geschrapt wegens moreel onwaardig gedrag. Samen met zijn moeder vluchtte hij naar Rome, waar hij de geneugten van het stedelijke neoproletariaat zou ontdekken. Intrigerend zijn het zonde- en schuldbesef van de onderwijzer in Daden van onkuisheid, en diens houding ten opzichte van de jongens die hem in vlam zetten. Reinheid, puurheid, onschuld zijn steekwoorden voor de jongens die in elk opzicht, zowel intellectueel, emotioneel als fysiek, de mindere van hem zijn. Na herlezing wordt het steeds duidelijker dat de hoofdpersoon door een zekere machtswellust wordt gedreven. De liefde die hij voor de jongens koestert is in feite beperkt van aard. Hij valt op iets dat hij, zo denkt hij, niet meer in zijn leven aantreft: reinheid. Doordat zij rein zijn hebben zij iets te verliezen - de onderwijzer is zich hiervan bewust en maakt cr gebruik van. Hij manipuleert de jongens, stelt alles in het werk om in hun broekje te komen, voelt zich schuldig omdat hij iets puurs kapot wil maken, maar hij kan het niet laten en vindt de bevrediging waar hij naar zocht. Maar hij interesseert zich nooit wezenlijk voor de jongens voor wie hij soms hete tranen schreit. Hij ziet in hun de dragers van de abstractie Reinheid en wil deze de-

[p. 6]

len. Maar dat is alleen mogelijk met een onkuise daad. Alleen door Bezoedeling kan hij zich met Reinheid verenigen. Is dit tragisch? Ik weet het niet. Het is in ieder geval pijnlijk, wanhopig en lichtelijk banaal.

Objecten

Pasolini was intellectueel een sadist en lichamelijk een masochist, zegt Fichte. De onderwijzer in Daden van onkuisheid lijkt de juistheid van die uitspraak te bevestigen. Ook al beseft hij dat hij de jongens opzadelt met een slecht geweten en hun tot iets overhaalt dat zij niet zelf nastreven, hij laat zich niet door dit besef tegenhouden en beweegt hemel en aarde om met hun de liefde te bedrijven. De jongens zijn niet meer dan objecten voor hem. Wie zij zijn - eenvoudige jongens van het platteland met een beperkt scala aan ervaringen - is alleen binnen zijn eigen gezichtsveld van enig belang. De onderwijzer lijdt omdat de jongens lijden; maar hij heeft dat zelf uitgelokt. Zo ongeveer alles wat hij doet brengt lijden teweeg. Gedachten, daden - ook al lijken ze een moment opluchting en verlossing te brengen - leiden consequent naar het lijden. Dit zou ik het perverse karakter van beide romans willen noemen: het zelf-genererende lijden.

Een zekere Marty van Kerkhof schrijft in Tegenlicht op Pasolini: (de bundel geeft geen informatie over de auteurs) op zijn eigen kromme manier: ‘Als uitgangspunt was er een levenslange speurtocht naar waarheid omtrent zijn liefdesen lustproduktie.’ Het is nauwelijks te geloven dat iemand zo'n zin uit zijn pen krijgt, en daarbij is de intentie ook nog eens weinig origineel: hij bedoelt dat Pasolini op zoek was naar de oorzaak van zijn gekwelde bestaan en zich niet blind liet drijven door het lot. Natuurlijk zocht Pasolini naar die waarheid, zoals iedereen.

In zijn stuk Diversità verzet Van Kerkhof zich tegen de ‘tendens om homoseksualiteit onder dezelfde noemer te bezien als heteroseksualiteit’. En tegen: ‘Een gelijkschakeling, waarin homoseksualiteit naast zoiets bekends en veiligs als heteroseksualiteit wordt geplaatst. Nee, die menselijke liefde is een idealisme, dat alleen maar verhult; want die zogenaamde liefde blijkt op het slagveld van de maatschappelijke repressie, maar ook in tolerantere tijden niet meer dan een schoon sprookje te zijn.’

Als neo-marxist had Pasolini de maatschappij wel het een en ander te verwijten. Op het volkse volk, het stedelijke sub-proletariaat in de buitenwijken, projecteerde hij dezelfde abstracties die de onderwijzer op zijn plattelandsjongens plakt. Maar het zou wel heel ordinair zijn om de schuld van het lijden van Pasolini in de schoot van de burgerlijke samenleving te leggen.

Verscheurd

In 1950 schrijft Pasolini in een brief aan een vriendin: ‘Wat er te lijden was heb ik geleden, ik heb nooit mijn zonde geaccepteerd, ik ben nooit in overeenstemming gekomen met mijn natuur en ik ben er ook nooit aan gewend geraakt. Ik was geboren om sereen te zijn, evenwichtig, natuurlijk. Mijn homoseksualiteit was te veel, stond buiten mij, ik heb het nooit gevoeld als iets in mij.’ En in 1975, tijdens de montage van Salò, noteert Pasolini: ‘Ik haat dit lichaam en dit geslachtsorgaan en daarmee bedoel ik de lichamen en geslachtsorganen van de nieuwe generatie in Italië.’ Zo zag hij zijn lot: hij werd verscheurd, uiteengereten. Hij brengt wel een breder verband aan tussen zijn eigen lelijkheid en dat van de samenleving, maar hij verliest niet uit het oog dat hij zelf de bron is van het ongeluk dat hij ervaart.

De bundel Tegenlicht op Pasolini bevat uitsluitend stukken à la dat van Marty van Kerkhof. De eeuwige cruiser wordt Pasolini in deze bundel genoemd. De schrijvers van Tegenlicht roepen je op elke pagina toe: Hij is van ons, Hij is de God van de moderne kruisvaarders, die 's nachts het gevaarlijke gebied van de stadsparken en buitenwijken betreden en de erkende vijanden zijn van de ‘geruststellend moderne jonge homoseksueel met snor en diplomatenkoffer, zonder complex of aanstellerigheid, koud maar beleefd, die in de reclame zit of in een warenhuis werkt, vijand van buitensporigheid, die de erkende machten respecteert en prijs stelt op beschaving en verlicht liberalisme’.

De schrijvers van Tegenlicht gebruiken Pasolini om hun leefwijze te legimiteren met een romantische, neo-marxistische theorie over het leven in de nacht en rond de pisbak. De zeven bijdragen dringen niet echt door in de complexe geest van de vernietigend over zichzelf en de gay-scene oordelende homo. Het verst gaat wel Stephan Sanders, die zijn bijdrage afsluit met een eigenhandig geschreven gedicht, dat eindigt met: ‘Pier Paolo Pasolini/ de jongens van de nacht/ verdedigen dat land/ de donkerte blijft ons.’

Het beklemmende van Pasolini's positie was dat hij afhankelijk was van het lijden. Hij leed onder de geheimen van zijn liefde, maar ze vormden zijn bestaansrecht, verschaften hem de spanning om te leven en te werken. Zo luidt althans mijn uitleg. Hij hing met zijn hele gewicht aan een touw dat als een strop om zijn hals lag, een verstikkende positie die de dood in zich draagt. Maar dit beeld lijkt iets te verduidelijken waar niets helder is. Ik beken: in tegenstelling tot de schrijvers van Tegenlicht weet ik het niet.

■