Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Pasolini, flirter met de dood
Een zelfgekozen lijdensweg

Daden van onkuisheid door Pier Paolo Pasolini Uitgever: De Arbeiderspers. 217 p., f 34,50
Tegenlicht op Pasolini door Leo Dullaart e.a. Uitgever: De Woelrat, 119 p., f 19,50
Leon de Winter

Op 2 november 1975 pikte Pier Paolo Pasolini, vlak na de beëindiging van zijn werkzaamheden aan Salò, tijdens een van zijn nachtelijke jachtpartijen in Rome een jongen van zeventien op en reed met hem naar een braakliggend terrein in Ostia. Daar sloeg de jongen met een stuk hout op hem in en Pasolini vond de dood onder de wielen van zijn eigen sportwagen, waarmee de jongen wilde vluchten.

Velen hebben dat al gezegd: het lijkt wel of Pasolini zijn eigen dood geregisseerd heeft, alsof hij met een scène uit zijn eerste briljante film Accatone zijn leven afsloot. Als hij op een dergelijke manier zijn dood teweeg kan brengen, dan laat zijn definitieve verdwijnen niet zo zeer verdriet en rouw na als wel bewondering en respect. De regisseur is dood, leve de held. Maar iemand die een snelle sportwagen bezit en zonder enige twijfel op de hoogte is van de meest effectieve manieren om dit leven vaarwel te zeggen, bewandelt wel een uitsterst ingewikkelde en oncontroleerbare weg als hij besluit dat een eenvoudige volksjongen de genadeklap moet uitdelen. De theorie van de zelfmoord door proletarische handen, die in sommige kringen zeer populair is, doet ongeloofwaardig aan. Ofschoon deze versie van de door de regisseur geënsceneerde dood aantrekkelijke romantische kanten heeft waarin de grootheid van Pasolini's genie nog eens nadrukkelijk aan het licht komt, lijkt zijn dood eerder een consequentie van zijn levenswijze.

Pasolini was een hartstochtelijk cruiser. Hij zwierf 's nachts door Rome, in parken, rond urinoirs, strooide met geld, werd beroofd, geslagen, zocht gewelddadigheid op, kocht liefde. Zijn nachtelijke tochten waren flirts met de dood. Het lijkt er veel op dat hij zijn homoseksualiteit nooit heeft kunnen losmaken van een zondebesef van destructieve afmetingen. In een in de bundel Tegenlicht op Pasolini opgenomen vraaggesprek met Hubert Fichte zegt de laatste: ‘Pasolini was vanuit zijn intellect gezien een sadist en lichamelijk een masochist.’ Pasolini's dood was, zou je kunnen zeggen, een bedrijfsongeval. Aangezien de risico's die hij nam nogal groot waren, liep hij kans op een gewelddadige manier aan zijn einde te komen.

Driften

Is zoiets een keuze? Ik betwijfel dat, ik denk dat hij niet anders kon. Uit de literatuur over hem en ook uit zijn twee korte autobiografische romans Daden van onkuisheid en Amado mio komt Pasolini naar voren als een gekweld mens die vecht met zijn gevoelens en heen en weer geslingerd wordt tussen zondebesef en lustvolle passie.

In een van de stukken in Tegenlicht op Pasolini komt de opmerking voor dat hij de nichtenscene verafschuwde en liever onderdook in de schemerige wereld van de neo-proletarische buitenwijk, de borgata. Hier ligt een opmerkelijk verschil met de andere grote Italiaanse regisseur, Fellini. Bij Fellini is het theatrale, de pose, het brede gebaar dat de realiteit verdoezelt en verzacht, een vaste stijlfiguur. Pasolini kon zich niet de afstand veroorloven die door het theatrale wordt geëist. Fellini is de regisseur van de verliefdheid, die spelletjes, lichtvoetigheid, verleiding teweegbrengt, maar Pasolini is de regisseur van de passie, vol driften, overrompeling, geilheid. Vermoedelijk zag Pasolini in de nicht allereerst de poseur, de ongrijpbare die spot met de diepten van de passie, die niet gespeeld kan worden en altijd ernstig is.

De twee korte romans die in vertaling in één verzorgde band zijn uitgebracht, werden ook in Italië pas na Pasolini's dood gepubliceerd. Ze vormden een onderdeel van zijn nalatenschap. Beide romans (die qua opzet en lengte beter novellen genoemd kunnen worden) vertellen over de pogingen van een jongeman om bevallige, onschuldige jongens van ongeveer zestien jaar te verleiden en aan te zetten tot onkuise daden. In zware, lyrische taal (‘Het was als een schaduw die angstaanjagend in de stilte van mijn ziel weerklonk.’) roept Pasolini de sfeer op van het Noorditaliaanse platteland, waar groepjes jongeren over de pleinen, de landweggetjes, langs de rivieren dwalen en in afwachting zijn van alcoholrijke dorpsfeesten en de grauwsluier van de volwassenheid. In Daden van onkuisheid doet een ik-figuur, die ergens wordt aangesproken met Paolo en even oud is als de auteur, verslag van zijn liefde voor eenvoudige en pure jongens. Het is 1943. Terwijl de bommen om hun heen vallen, raakt Paolo gefascineerd door een mooie boerenjongen: ‘Daarna rolde hij een van zijn smerige sigaretten, waarbij hij zich steeds door mij liet liefkozen, een absurde vrijheid waarvan ik trillend profiteerde. Misschien was het deze manoeuvre die me precies in die mate het hoofd deed verliezen, dat mijn begeerte zich, toen we ons uiteindelijk tussen twee dichte struiken uitstrekten, van haar zelfbewustzijn kon bevrijden en ik als het ware de volledige overgave kon leren kennen.’

Daden van onkuisheid is een poëtisch verslag van de eerste seksuele ervaringen van een jonge, gevoelige homoseksueel. Deze jongeman is niet het toonbeeld van de moderne, bevrijde homo. De jongeman die Pasolini beschrijft lijdt onder zijn verlangens zoals een dichterlijke Italiaan kan lijden: groots, diep, catastrofaal.

‘Voor al deze dingen zal ik moeten boeten; het is een schuld zonder verzachtende omstandigheden,’ luidt in het begin van de roman de klaagzang, enkele bladzijden later gevolgd door: ‘Ik alleen moest worden gestraft; dit leek me zo voor de hand liggend dat ik niet met God in onderhandeling durfde te treden. Ik nam een pen en schreef bevend in de blanco marge van een boek, in Griekse letters, zodat mijn familie het nooit zou kunnen lezen, een gelofte: hierin beloofde ik God, formeel deze keer, dat ik Nisiuti niet meer zou aanraken, en dat, in het geval dat ik me niet aan mijn gelofte zou houden, ik, en niet een ander, gestraft moest worden; ik, en niet Nisiuti zou God van de aarde moeten verwijderen.’

Ook al bevatten beide romans kunstig geschreven passages en krijgen het landschap, de geuren, de stiltes in een kleurrijke taal gestalte, de toon blijft zwaar. Als dan ook de opbouw van de beide romans zwak is, cr geen moeite is gedaan om een pakkende verhaallijn te ontwerpen, alle bijfiguren plat blijven en het zelfbeklag zonder beperkingen aanwezig blijft, dan begint het hier en daar vervelend te worden. Misschien kan ik me als verstokte hetero niet echt verplaatsen in de positie van de figuren in de twee romans, maar als auteur moet Pasolini mij als lezer toch meevoeren in zijn wereld, zodat ik kan mee-ervaren wat hij heeft ervaren. Naar mijn mening slaagt Pasolini hier niet in. Het lijkt me daarom beter om Daden van onkuisheid en Amado mio te beschouwen als literaire curiosa, van belang in het kader van de dood van een van de grootste filmregisseurs aller tijden.