Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 10]

De superioriteit van het belangeloze
Requiem voor een verleden tijd van Pierre H. Dubois

Requiem voor een verleden tijd door Pierre H. Dubois Uitgeven Nijgh & Van Ditmar, 166 p., f 27.50
Jacques Kruithof

Pierre H. Dubois

In Requiem voor een verleden tijd, de nieuwe roman van Pierre H. Dubois, is de hoofdpersoon Lucas Donker in zijn eigen woorden ‘bijna een oud man’ die terugblikt op ‘welhaast een heel mensenleven’. Naar goed modernistisch gebruik wordt hij uit de routine van het dagelijks leven gestoten door een aantal ordeverstoringen: een foto drukt hem met de neus op zijn leeftijd, voor een radioprogramma moet hij terug naar het gebied van zijn jeugd, enige tijd nadien krijgt hij een hartinfarct. Het zet hem aan tot reflectie, tot een onderzoek, al schrijvend, van wat in de tijd verdwenen is, en vooral van wat daarvan in zijn persoon is overgebleven.

Het verhaal wordt deels vanuit Lucas verteld op de personale manier die Willem Frederik Hermans eens de ‘verhulde ikvorm’ heeft genoemd, deels aan de hand van cahiers die Lucas schrijft: ‘Hij zou niet precies hebben kunnen definiëren wat het was, roman, essay, zelfbespiegeling?’ Sommige cahiers zijn in de eerste persoon gesteld, en worden tussen aanhalingstekens letterlijk opgenomen, in andere is de hoofdfiguur Lucas' alter ego André Weber: dit materiaal lijkt naverteld te zijn. Latere cahiers hebben de jij-vorm.

De constructie is niet zo ingewikkeld als het misschien even kan lijken; door het ene centrale personage en de steeds gelijke stijl maken de verschillende gedeelten nauwelijks de indruk uit meer dan één koker te komen. Het spel met het verhaal in het verhaal, dat aan Willem Elsschot doet denken, zorgt voor een zekere afstand tot het herkenbare autobiografische materiaal: Dubois is net als Lucas/André van 1917, hij werd ‘geboren te Amsterdam uit een katholiek gezin’, volgens het schoolboekje, en zijn bemoeienis met het werk van Belle van Zuylen (samen met zijn vrouw Simone Dubois) is bekend. Ook andere personages zijn wel thuis te brengen, al is het maar de ‘dichtervorst’ Gerard den Brabander.

De roman bestaat uit drie delen: Amsterdam, Genua, en Den Haag getiteld. In het eerste en langste deel gaat het onderzoek van Lucas voornamelijk om zijn ouders, in het tweede grotendeels om zijn broers: Clemens die priester is geworden, en Thomas die met moeite op het goede spoor is gebleven. (Hoe betrekkelijk de afsplitsing André is, die trouwens na deel een verdwijnt, blijkt hier: de beide broers krijgen in de cahiers geen andere naam.) Het laatste deel draait om Lucas zelf: de afronding van zijn speurtocht naar verloren tijd.

De cahiers over Lucas' ouders zijn een poging om zich een beeld te vormen van twee tamelijk jong gestorven mensen, die in een andere wereld hebben geleefd. Een oude kennis brengt Lucas op het spoor van een grote liefde in zijn vaders leven, die evenwel aan diens huwelijk geen einde heeft kunnen maken. Nadrukkelijk zonder hier een roman van te willen maken, probeert Lucas de toedracht te reconstrueren, in een wisselwerking van herinnering en verbeelding die heel dit Requiem voor een verleden tijd kenmerkt.

Epische volheid

In het tweede deel woont Lucas de mis bij ter gelegenheid van zijn broer, de priester. Dat rakelt uiteraard nog meer van het katholieke verleden op; het typeert hem dat hij het numineuze Latijn nog mooi vindt, en de liturgie in de volkstaal verafschuwt. Overigens is er wel het een en ander weggezakt: in zijn gedachten laat hij de apostel Paulus te Korinthe optreden met woorden die deze in Athene heeft gesproken.

Onvermijdelijk voert dit onderzoek Lucas tot zichzelf: de resultante van al het voorbije waarover hij schrijft. Ongaarne, want hij koestert een ‘weerzin uit zijn schelp te worden gehaald’, geeft hij toe ‘dat zijn relaas tot dusver meer ging over degene die er het centrum van was, over hoe het personage is, wat het denkt te zijn, maar minder over de eigenlijke opzet: hoe de ervaringen van het personage zich hebben omgezet in andere, en vooral niet wat die andere ervaringen dàn wel zijn’.

De verdeling van de stof over cahiers en personages geeft Dubois' roman een episodisch karakter, dat versterkt wordt door tekstgedeelten over nevenfiguren, soms uitgebreid, soms als korte anekdoten. De verbinding met de draad van het verhaal is hier hechter en overtuigender dan in de voorafgaande roman Najaar uit 1982; ook de beschrijvingen en uitweidingen zijn hier beter gekozen en geplaatst. Vrijwel alles draagt bij tot de eenheid van het boek, en tot een soort epische volheid die het ver uittilt boven het egocentrische levensverhaal. Die kwaliteit strekt zich uit tot passages over Amsterdam en Den Haag, essayistische stukken over literatuur en schrijverschap en de cyclische bouw met de hartkwaal aan het begin en einde.

De zwakste stee in de roman lijkt mij het vrij lange verhaal over de vriend en collega-schrijver Tony Zilver en diens opeenvolgende relaties: Lucas/André zoekt een vergelijking te maken met zijn vaders vermoedelijke erotische leven, maar kan er zelf niet mee uit de voeten.

Requiem voor een verleden tijd is geschreven in een bespiegelende, nooit sprankelende, maar doorgaans precieze en afgewogen stijl. Dubois heeft een wat Frans aandoende neiging tot het maken van lange zinnen in een fraaie periodenbouw; af en toe sluipen er ook gallicismen in. Wat niet wegneemt dat dit vakwerk is waar menig jonger auteur zich aan kan spiegelen.

Dubois' roman is een variant op het eeuwenoude Vatersucher-motief, in vereniging met een balans van het eigen leven als ‘vaderloze’ en ‘dakloze’ in levensbeschouwelijk opzicht. Dit Requiem gaat over een positiekeuze, al jong gemaakt, tegen starre leer en collectief, voor ‘de superioriteit van het belangeloze’, zoals ervaren in lezen en schrijven. Het is de belijdenis van een bewogen individualisme, niet nieuw in de moderne roman, maar hier zeldzaam zorgvuldig onder woorden gebracht.

Roman voor Anne

Bovendien is Requiem een studie in verandering en veroudering, naar het verstrijken en beklijven van de tijd, met als programma: ‘Vaststellen wat de ervaring met mij heeft gedaan.’ Dit uitgangspunt brengt natuurlijk iedere schrijver in de buurt van Proust, en dat is goed gezelschap: ‘Eén ding had André trouwens al geconstateerd: dat de tijd wel verloopt maar niet verdwijnt, dat het verleden, getransformeerd in beeld, sensatie, ontroering, in elk geval in iets dat werkzaam blijft, geen verleden en geen dode afvalstof wordt, maar iets dat leeft, al heeft het een andere werkelijkheid gekregen.’

Dat brengt mij op een tegenstrijdigheid in het boek: het leven van Lucas wordt beschreven tot en met zijn tijd in een internaat, met nog enkele losse voorvallen kort daarna, wanneer hij een beginnend schrijver is. Tot aan het heden van de roman blijft zijn verder bestaan, waarin de ervaring zich toch moet hebben uitgekristalliseerd, goeddeels buiten beschouwing en buiten het zicht van de lezer. Lucas ziet dat zelf ook wel, maar hij wenst zijn huwelijksleven met de geliefde Anne niet prijs te geven, en verklaart zich in het algemeen een tegenstander van erotische confidenties, ook in de literatuur.

Wat dat standpunt ook waard zij, het doet juist in dit Requiem afbreuk aan het onderzoek dat verricht moet worden; het heeft er nu de schijn van dat Lucas' persoonlijkheid al jaren geleden ‘voltooid’ was, alsof de scheiding zijn volwassenheid inleidde. Lucas weet toch beter: ‘Ik, bijna een oud man, ben immers zelf, op zoek naar de volwassenheid, een zelfstandig leven gaan leiden, iets dat tegenwoordig met goedkeuring van de wet al vanaf vijftien, zestien jaar gebeuren kan, met volwassenheid niets van doen heeft en ik denk - voor mijn kinderen even goed als voor mij zelf - dat de weg daarheen veel langer is, en zelfs dat het leven niets anders is dan die weg.’

Dit denkbeeld zou een ander levensverhaal moeten opleveren, waarin het latere vallen en opstaan inbegrepen is, zoals Paul de Wispelaere in zijn laatste romans heeft gedaan, om maar iemand uit Dubois' omgeving te noemen.

Overigens is de betrachte discretie wel te begrijpen: Requiem voor een verleden tijd is in zeker zin een roman voor Anne, ‘die ene’, op dezelfde manier waarop Het land van herkomst in het teken van Jane staat. Bij Du Perron vatte het boek een vorig leven samen bij het aanbreken van een nieuw tijdperk, hier kijkt het verhaal terug op een gedeeld leven dat zijn onherroepelijke einde nadert.

De bezinning daarop voert in het slot van het boek, als Lucas de dood na zijn operatie onder ogen gezien heeft, en weet wat de het is (‘de afwezigheid van alles en de aanwezigheid van zichzelf’), tot een nieuwe houding, een gelouterd inzicht, een verzoening. Daar komen geen illusies of gemakkelijke relativeringen aan te pas, het gaat eerder om een geresigneerd begrip, dat wordt uitgedrukt in het motto van André Malraux: ‘Het leven is niets waard, maar niets is zoveel waard als het leven.’

Pierre H. Dubois heeft een oeuvre op zijn naam staan dat grotere bekendheid en meer respect verdient dan waar het tot nu toe staat op kan maken. Met Requiem voor een verleden tijd is er een roman aan toegevoegd die recht heeft op meer dan een eresaluut in de kritiek. Juist in een tijd waarin de lichtgewichten zo goed liggen in de literaire markt, dient dit levenswerk als staal van vakmanschap, eruditie en integriteit bekroond te worden, stukgelezen, en door iedereen besproken. Met minder valt werkelijk geen genoegen te nemen.

■