Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Toespraak bij de uitreiking van de P.C. Hooftprijs 1984 aan Hugo Brandt Corstius door L.C. Brinkman
Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur

Meneer Brandt Corstius, zeer geachte genodigden.

Hoewel ik niet voor geletterd door wil gaan, zal ik u toch een gedicht van Jan van Nijlen in herinnering brengen uit zijn in 1933 verschenen bundel Geheimschrift. Dit gedicht, ‘Optimistisch lied’, zal ik u voorlezen, naar beste kunnen en met de verzekering dat ik op de voordracht geoefend heb:

De burgerman gaat naar zijn bed
Geregeld rond tien uren;
Hij vindt zijn ontbijt klaar gezet
Geregeld rond acht uren.
Zoo is het goed, zoo moet het zijn:
Men kan maar eenmaal zalig zijn.

De dichter, hij, gaat naar zijn bed
Op ongeregelde uren;
Hij wordt soms uit zijn huis gezet.
Tot schande van de buren.
Zoo is het goed, zoo moet het zijn:
Hij kent de waarheid en den wijn.

Maar iedereen ligt in zijn bed
Eenmaal tot lijk versteven.
Wordt in een kelder bijgezet
Of weer aan de aard teruggegeven.
Zoo is het goed, zoo moet het zijn:
Er komt een einde aan alle pijn.

Dit gedicht, meneer Brandt Corstius, dames en heren, legt mijn dilemma scherp bloot. Ik beken te behoren tot degenen die Jan van Nijlen in de eerste strofe aanduidt als ‘de burgerman’ en daar ben ik trots op. Ook al is het mij niet gegeven om geregeld te tien uur naar bed te gaan, als mijn ambitie niet zo groot was zou ik het zeker doen. Ook staat mijn ontbijt niet om acht uur voor mij klaar, om die tijd heb ik het al op en zit ik al bijna aan mijn bureau. Ik verzeker u: ook wat dit betreft zou ik het doen zoals het goed is voor de burgerman, alleen ben ik toevallig minister en heb dus nog wat meer te doen. Maar de geest van deze eerste strofe is de mijne, daar maak ik geen geheim van. Het is om deze reden dat ik mij niet helemaal op mijn gemak voel bij het uitspreken van deze feestrede. Het is u allen bekend dat ik vóór alles duidelijk wil zijn. Wat dat betreft voel ik mij aan u, meneer Brandt Corstius, verwant. In uw literaire werk is duidelijkheid ook een belangrijk element, al is het niet het enige.

Omdat ik, zoals ik u bekende, behoor tot degenen die Jan van Nijlen aanduidt, met ‘de burgerman’, spreekt het vanzelf dat ik slecht op de hoogte ben van de Nederlandse literatuur. Ik ga dan wel niet om tien uur naar bed, er blijft mij toch geen tijd om mij daar in te verdiepen. En mocht ik er de tijd voor hebben, dan zou het niet een prioriteit hebben omdat mijn Departement uit drie afdelingen bestaat, waarvan het eerste het Welzijn is, en dat gaat mij boven alles. De overheid heeft te staan voor de gemiddelde Nederlander, en het zou een vreemde opvatting van de taak van een minister zijn als hij zich in iets zou storten dat dit gemiddelde niet direct ten goede zou komen.

Meneer Brandt Corstius, dames en heren, ik heb mij laten inseinen omtrent de verhouding waarin ik deze middag tot u zou staan, in zoverre ik daar zelf niet ai enig vermoeden van had. De Nederlandse letterkunde is de laatste honderd jaar een letterkunde geweest waarin de schrijvers weinig oog hadden voor het publieksbelang en waarin het schelden en kwetsen méér dan een onderdeel is geweest. Het schrijven tegen de overheid en tegen de heersende opvattingen van de gemiddelde Nederlander is een wezenlijk bestanddeel geworden van de literatuur en de literatuur zelf is daardoor in het gedrang gekomen. Om niet al te ver terug te gaan: dat begon bij Multatuli, bekend als ‘de zenuwlijder’, en als iemand die er prat op ging dat hij zo'n ‘byzonder slecht mensch’ was. Het was Multatuli die zich naar de overheid toe zo virulent opstelde dat menigeen hem niet meer lustte. Voor een gemiddelde Nederlander is het dan ook een doorn in het oog dat deze schrijver alléén zijn egoïstische Waarheid liefhad en zich niets gelegen liet liggen aan het algemene gevoelen. Die egoïstische Waarheid, schreef hij, ‘is myn godsdienst, myn P.G. En ik vervloek van ganscher harte ieder die zich veroorlooft 'n ándere religie aantekleven’. Uit die Waarheid kwam een stijl van schrijven voort die school heeft gemaakt in de Nederlandse letterkunde, een stijl waarin Multatuli bijvoorbeeld over een werk van een waarachtig Hollander als Bilderdijk kon schrijven dat de lezer, ‘M'neer PUBLIEK’, er ‘allergodsvruchtelykst gconanizeerd’ mee naar huis kon gaan. Dezelfde schrijver vraagt dan aan zijn lezers: ‘Vindt ge my ruw, lezer? Goddank dan! Op harden knoest, 'n scherpen byl.’

De minister

Meneer Brandt Corstius, dames en heren, is het toeval dat Multatuli zijn gedicht ‘Het gebed van den onwetende’ eindigt met de woorden ‘o God, er is geen God!’ en dat u, meneer Brandt Corstius, uw boek De reizen van pater Key laat eindigen met de mededeling dat God nog slechts voortleeft in onze monden ‘als Au en Ach’? Dat weiger ik oeval te noemen, net als het geen toeval is dat een andere schrijver uit de tijd van Multatuli, Johannes van Vloten, zijn tegenstander te lijf gaat met invectievenproza en hem ‘een wanhebbelijke morspot’ noemt en ‘een schaamteloze boerenbedrieger’. Godvruchtige Amsterdamse predikanten noemde hij ‘karakterloze aanblijvers, die met het meest schaamteloze gezicht, al naar 't in hun kraam te pas komt, wit zwart en zwart wit noemen’. Dit is het proza van de vijfde colonne in de Nederlandse letterkunde: de schrijvers die er hun dagtaak van hebben gemaakt te kritiseren, af te breken, te kwetsen, negatief te zijn, de orde van de gemiddelde Nederlander te verstoren en de overheid aan te vallen (ook al gaat zij niet om tien uur naar bed).

Meneer Brandt Corstius, dames en heren, het was een Lodewijk van Deyssel die in Nieuw Holland een taal bezigde en denkbeelden ventileerde die het bederf in de Nederlandse letterkunde hebben gebracht. Is het aan de overheid te bevorderen dat Nederlanders worden aangesproken als ‘voddekrabbers, wroetend in de mesthopen der literatuur, gij, eunuken van den geest, impotente vrijers van wassen muzen, gij, beurtelings stotterende hinkers, die de literatuur voortschopt als een steentje van de eene afdeeling uwer dwaasheid in de andere, en proestende raaskallers, die uw lezers met uw slijmwoorden besproeit, labberlorige beroerlingen, morsige zanikers, zegellendigen, spreeknarren, schreeuwleelijken’?

Is het aan de overheid, meneer Brandt Corstius, dames en heren, te legaliseren dat gedichten eindigen met zinnen als ‘Heer, sta mij toe, dat ik uw hand beschijt’, zoals in een gedicht van Gerard den Brabander? Of dat Menno ter Braak de Staten-Generaal belachelijk maakt zodat de gemiddelde Nederlander zou gaan denken dat het een kindervisite voor volwassenen is? In een stukje dat ‘Ons speelgoed’(!) heet spreekt hij van ‘de volstrekte middelmatigheid, die zich verbergen moet achter schijnsuperioriteit’ van onze gezagsdragers. Deze manieren van de vijfde colonne, meneer Brandt Corstius, dames en heren, hebben steeds weer hun nieuwe aanhangers en watergevers gekregen. De schrijver E. du Perron, zelf een auteur die er niet voor terugschrok zich laag-bij-de-gronds uit te drukken, moest zo nodig de beleefde schrijver Anthonie Donkersloot attaqueren omdat die zich druk had gemaakt over deze toenemende verruwing in de literatuur. Minachtend

[p. 4]

schrijft E. du Perron: ‘Hij filosofeert dus over de toenemende onbeleefdheid in de Nederlandse letteren, sinds Marsman, Ter Braak, Greshoff en ik ons wat duidelijker over de edeldoenerij zijn gaan uitspreken. Dr. Donkersloot weet blijkbaar volstrekt niet dat Van Deyssel... vier maal zo onbeleefd is geweest - quantitatief en kwalitatief - als de onwaardigen waarover hij zich beklaagt bijeen. En dat Multatuli minstens even onbeleefd wist te zijn vóór Van Deyssel.’ Het is ook deze schrijver die evenals Multatuli prat gaat op zijn ‘soort slecht karakter’ en volgens dr. Donkersloot bekend stond om ‘zijn grote bek’.

Het is onvermijdelijk dat deze tak van de Nederlandse letterkunde, meneer Brandt Corstius, dames en heren, uitkomt bij een minachting van het publieksbelang en dat de gemiddelde Nederlander aan alle kanten belachelijk wordt gemaakt omdat hij om tien uur naar bed gaat. ‘Jan Lubbes’, wordt hij genoemd en hij neemt volgens Du Perron vele schijngestalten aan: ‘Jan Lubbes als deftig burger en huisvader, maar ook als sportsman, als zedepreker, maar ook als humorist, als levenskenner, dichter, avonturier en zakenman; dat zijn laatste rol die van collectivist is, hoeft niemand te verwonderen.’ Ziehier wat veracht wordt!

Dames en heren, meneer Brandt Corstius, ik moge u in herinnering brengen mijn redevoering ‘Welzijn, profijt en cultuur’ bij een andere gelegenheid tijdens het congres voor de Vereniging voor Onderwijs, Kunst en Wetenschap op 19 november 1983. Wat de schrijver E. du Perron en zijn soortgenoten zo verderfelijk vinden, het publiek in de persoon van Jan Lubbes, verdedigde ik tegen kunstenaars die denken dat ze voor zichzelf en de kunst kunnen werken. Het is onmaatschappelijk en niet erg ‘collectief’, zei ik bij die gelegenheid, te denken ‘dat het juist een wezenskenmerk is van echte, ware, grote kunst dat die naar zijn aard het begrip en het waarderingsvermogen van een breder geïnteresseerd publiek te boven gaat... Begrijpt u mij goed, dames en heren... ik betoog niet dat het met deze kunstkunst nu maar eens afgelopen moet zijn... Mijn opvatting is dat voor deze kunstkunst ruimte behouden dient te blijven omdat ik geloof in het belang ervan, ook al is dat belang een tamelijk abstracte aangelegenheid op het niveau van een samenleving als geheel.’ Toch, meneer Brandt Corstius, dames en heren, moge het duidelijk zijn dat ik de vraag naar het directe publieksbelang van kunst en cultuur wel degelijk legitiem vind en dat die vraag ertoe moet leiden de eerder geschetste extreme gedachtengang, dat echte kunst niet met publiek te maken zou hebben, een halt toe te roepen. Waar het publiek het niet begrijpt, begrijpt de overheid het helemaal niet meer. Dan ben ik misschien een ‘collectivist’ en een zakenman, maar een wezenskenmerk van de gemiddelde Nederlander is toch dat hij de wensdromen koestert van een winkelier, daar is niets tegen en bovendien gaat die om tien uur naar bed.

Het is, dames en heren, meneer Brandt Corstius, de taak van de overheid de artistieke bedrijvigheid weer terug te brengen bij gemeenschapsverbanden die zich in die artistieke bedrijvigheid herkennen en die vervolgens ook daadwerkelijk iets ervoor over hebben om die bedrijvigheid in stand te houden. De laatste honderd jaar is de kunst en de Nederlandse letterkunde in het bijzonder weggegroeid van het publiek en van die gemeenschapsverbanden door een mentaliteit van kritiseren, kwetsen, afbreken en negativisme. Daardoor constateren we nu een grotere afstand tussen kunst en publiek. Het wordt tijd dat Jan Lubbes en Jan Modaal van de Kunst hun rechten weer gaan opeisen en dat er kunst wordt gemaakt die niet kwetst, waarin een fatsoenlijk Hollands gebezigd wordt en waarin geen godslasteringen voorkomen. Na de Tweede Wereldoorlog zag het ernaar uit dat de vijfde colonne van Multatuli-aanhangers van het toneel verdwenen was en dat de overheid met succes pogingen tot herleving wist te voorkomen door de schrijver G.K. van het Reve niet de kans te geven met overheidsgeld op reis te gaan, de schrijver Willem Frederik Hermans geen gelijk te geven in zijn godslasterlijkheden en te zorgen dat het programma Zo is het toevallig ook nog 's een keer van het beeldscherm ging verdwijnen. Ook lukte het een reportage van liederlijke strekking over onze Jezus van Nazareth in de broedplaats voor de vijfde colonne Propria Cures te beboeten met f 100, -. Zo waren er meer successen, maar de laatste tien jaar is de beer weer geheel los en is de vijfde colonne groter dan ooit met zulke schrijvers als Gerrit Komrij, Jeroen Brouwers, J.B. Charles, Jan Blokker, Rudy Kousbroek en u, meneer Brandt Corstius. Het ligt niet in de lijn van de overheid, die voor de belangen van de gemiddelde Nederlander opkomt, om wat deze schrijvers produceren op enigerlei wijze te honoreren met een stukje instemming. Het is de taak van de overheid om topkunst te bevorderen en een kader te scheppen waarin schrijvers zich positief kunnen engageren met de Nederlandse samenleving. Ooit heeft u gezegd dat u de vrijmoedigste van alle vaderlandse columnisten was. U zult begrijpen dat het eerder aan mij is om te weten wat vaderlands is, en wat de vrijmoedigheid betreft: de grenzen daarvan worden bepaald door ministerieel inzicht dat kan bogen op een traditie van twintig eeuwen om tien uur naar bed en alles wat daarbij komt kijken. U moet begrijpen dat een traditie tweeërlei vormen kan aan nemen: die van Droogstoppel/Slijmering en die van Max Havelaar. Het is het streven van het kabinet het Hollands-eigene aan de traditie Droogstoppel te bevorderen en steun te verlenen. In hoeverre het nog uw goed recht is om met de schrijver Willem Frederik Hermans in conclaaf te gaan voor het gezamenlijk redigeren van een nieuwe druk van de Mandarijnen op zwavelzuur zal de toekomst uitwijzen.

Meneer Brandt Corstius, de P.C. Hooftprijs 1984 zal ik u hierbij overhandigen omdat dat nu eenmaal niet anders kan. Opdat dit niet meer voor zal komen eindig ik met een gedicht van één van onze topdichters, J.H. Leopold, in het vertrouwen dat u de laatste regel zult lezen als van toepassing op de feestredenaar en de leden van het kabinet die mijn gevoelen delen:

Christenen, Joden, Parsen, Moslemin, zij dolen allen; voor wie toe wil zien, vervalt de gansche menschheid slechts in tweeën, twee soorten enkel worden er ontdekt: intelligente mensen zonder vroomheid en vrome menschen zonder intellect.

■