Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Een gepassioneerde chemicus
Het chemisch proces van Primo Levi's autobiografie

Primo Levi

The Periodic Table door Primo Levi Vertaling uit het Italiaans door Raymond Rosenthal Uitgever: Schocken, New York, 234, p., f 68,50
Karel Soudijn

De psychologie biedt een elegante techniek om een verzameling losse woorden of ideeën in het geheugen op te slaan. Die techniek komt er op neer dat u bij het inprenten kijkt naar opvallende voorwerpen in uw omgeving. Fixeer een voorwerp, mompel één woord (of één idee); kijk vervolgens naar een ander voorwerp en mompel het volgende woord of idee. Later gebruikt u de voorwerpen om het geleerde weer in herinnering te roepen: kijk naar een voorwerp en probeer na te gaan welk woord of idee daar aan vastgekoppeld was.

The periodic table van Primo Levi berust op dit principe, zo lijkt het. Levi is een scheikundige; hij heeft elk hoofdstuk van zijn boek aangeduid met de naam van een chemisch element. Elk element roept bij Levi een bepaalde episode in herinnering.

Bij ‘waterstof komt bijvoorbeeld de herinnering boven aan een avontuur dat Levi met een schoolvriendje beleefde. De twee jongens hadden via een oudere broer van het vriendje de sleutel van een scheikundig laboratorium te pakken kunnen krijgen. Daar gaan ze stiekem naar toe om proeven te doen. Beide jongens weten al wel iets van scheikunde, maar de proeven lukken niet erg goed: eigenlijk staan die jongens daar maar wat te klungelen. Op een gegeven moment denkt Levi dat hij er in geslaagd is om water te scheiden in de elementen waterstof en zuurstof; trots schrijft hij de bijbehorende vergelijking op het bord. Het vriendje twijfelt er echter aan of de proef van Levi geslaagd is. Dat vat laatstgenoemde op als een belediging. Hij zal wel eens laten zien dat hij gelijk heeft en daarom houdt hij een brandende lucifer bij de vrijkomende gassen. Inderdaad: er volgt een flinke ontploffing. Met knikkende knieën verlaten de jongens het gebouw, maar Levi voelt zich ook trots dat zijn hypothese werd bevestigd en dat hij zomaar een natuurkracht heeft ontketend.

Wat het in thee gedrenkte biscuitje was voor Marcel Proust, is het scheikundeboek voor Primo Levi. Toch zijn de namen van chemische elementen voor hem niet louter prikkels voor het geheugen. Levi heeft zijn herinneringen in dit boek zodanig bij elkaar gezet, dat de fragmenten een geschiedenis vormen: er zit systeem in de herinneringsflarden. De losse stukjes vormen samen het levensverhaal van Levi.

Outcast

De titel van het boek verwijst naar periodieke systemen zoals die in de scheikunde gangbaar zijn. Bij de ordening van hoofdstukken wijkt Levi af van de gebruikelijke chemische indelingen; toch is ook zijn ordening in verschillende opzichten ‘periodiek’. In de eerste plaats gebruikt hij de scheikundige elementen om iets kernachtigs naar voren te halen uit verschillende periodes in zijn leven. Maar in de tweede plaats gebruikt Levi ook nog een iets andere betekenis van de term ‘periodiek’: in de wijze waarop hij zijn boek heeft opgebouwd, laat hij ook zien hoe de waarde van scheikunde voor hem persoonlijk veranderde in de loop der tijd. Als schooljongen was Levi op een bevlogen, romantische wijze door de scheikunde gegrepen; in een latere levensfase blijkt zijn leven van dit vak af te hangen. Die dramatische waarde wordt later minder: chemie is dan een manier om aan de kost te komen. Voor de oudere Levi krijgt het vak overigens, op een verrassende wijze, nog een andere waarde: scheikunde blijkt voor hem ook een middel te worden om de integriteit van andere mensen vast te stellen. Al snel wordt bij het lezen duidelijk, dat dit niet ‘zomaar’ een boek is over iemand die een bepaald vak heeft uitgeoefend en die daar heel onderhoudend over vertellen kan. Levi bezint zich ook over de altijd intense maar toch telkens wisselende verhouding die hij met de scheikunde heeft.

Levi is geen groot geleerde; hij heeft geen bijzondere scheikundige ontdekkingen op zijn naam staan. Scheikunde heeft hij op de universiteit geleerd; daarna heeft Levi een aantal bescheiden baantjes gehad. Hij kan heel mooi over allerlei baantjes en functies - waaronder zeer curieuze - vertellen. Het drama wordt geleverd door de tijdsomstandigheden. Levi groeit op als jood in het fascistische Italië. Tijdens zijn studie worden de rassenwetten in Italië van kracht; Levi is outcast, maar ook iemand die door zijn studie ‘bruikbaar’ geacht wordt om bepaalde, door anderen als nuttig beoordeelde, werkzaamheden te verrichten. Door zijn vak bevindt Levi zich op de grens tussen vervloekt en gewaardeerd.

Als de Duitsers de macht in Italië overnemen, gaat Levi in het verzet. Daar brengt hij echter weinig van terecht; hij wordt al snel gevangengenomen. Deportatie naar Auschwitz is het gevolg. Dat hij Auschwitz overleeft, zal voor een groot deel uit toeval en geluk verklaard moeten worden. Maar ook hier is zijn overlevingskans beïnvloed door het vak dat hem lief is. Voor de Duitsers is hij als scheikundige enigermate bruikbaar; aan het einde van de kamptijd kan Levi nog aan wat extra voedsel komen dank zij z'n vakkennis.

Over Auschwitz schrijft Levi niet veel in dit boek; hij heeft zijn kampervaringen reeds verwerkt in twee eerder gepubliceerde boeken. In The periodic table is één hoofdstuk gewijd aan een kampervaring. In een later hoofdstuk beschrijft Levi hoe hij, na de oorlog, nog in contact komt met een Duitser die hij uit de kamptijd kent.

Gas

In het eerste hoofdstuk uit The periodic table gebruikt Levi de naam van het scheikundige element argon om zijn familieachtergronden te karakteriseren. Argon is één van de edele gassen die geen scheikundige activiteit vertonen. In het periodieke systeem van Mendelejev is argon gerangschikt bij de ‘nulwaardige’ elementen. Levi geeft een vrolijke beschrijving van een groot aantal familieleden: gewone en bizarre, echte en onechte. De associatie met argon geeft het vrolijke verhaal dubbelzinnige trekken. Joden met een gas vergelijken: dat is in het licht van de latere gebeurtenissen toch meer iets om te huilen dan om te lachen. Bovendien: argon is - net als kennelijk de familie - weliswaar ‘edel’, maar ook ‘nulwaardig’. De onmogelijkheid van argon om chemische activiteiten te vertonen duidt er op dat de familie in maatschappelijk opzicht nogal geïsoleerd staat. Dat ligt enerzijds aan de buitenwereld, maar wordt anderzijds ook bevorderd door de inertie waartoe de familie geneigd is.

Levi onderkent die inertie ook bij zichzelf, al is hij dan ten opzichte van de scheikunde een gedrevene. Door zijn studie ‘ontstijgt’ Levi enigermate aan zijn achtergrond, maar hij raakt er niet los van. Op het fascisme en de rassenwetten heeft hij eigenlijk geen antwoord. Hij emigreert niet, maar blijft speelbal van externe factoren. Het enige dat hij weet te doen is zich in zijn vak te verdiepen. Dat vak geeft hem, naar zijn gevoel, in zoverre houvast dat hij een bepaald soort ‘elementaire’ werkelijkheid leert kennen die van heel andere aard is dan de werkelijkheid uit de fascistische propaganda. Op de loop van de geschiedenis geeft de scheikunde hem geen greep; hooguit biedt het vak hem - zoals hiervoor al aangegeven - mogelijkheden om zich in zekere mate staande te houden. In de naoorlogse periode verdient Levi zo goed en zo kwaad als het kan met scheikunde de kost. Hij heeft verschillende baantjes; in het boek staan prachtige beschrijvingen van zeer bizarre ondernemingen. Langzamerhand wordt de chemie voor Levi ook een instrument waarmee hij oorlogservaringen in zekere zin ‘de baas kan’.

Müller

Levi is bijvoorbeeld op een bepaald moment werkzaam bij de afdeling klantenservice van een chemisch bedrijf. In die functie krijgt hij te maken met een klant die een fantastisch oorlogsverhaal vertelt. Het aardige is nu, dat Levi met behulp van scheikundige analysemethoden het waarheidsgehalte van dat verhaal kan vaststellen. De klant vertelt namelijk dat hij in de oorlog een stuk uranium van Duitsers heeft gekregen (als dank voor bewezen diensten). Levi krijgt daar een stukje van cadeau. Natuurlijk kan Levi het niet laten om dat uranium op het laboratorium te analyseren. En inderdaad: het is helemaal geen uranium, maar cadmium.

Een paar hoofdstukken verder voert Levi een zakelijke correspondentie met een Duits bedrijf dat bij de levering van bepaalde zaken een fout heeft gemaakt. Levi correspondeert met een zekere dr. Muller; hij krijgt het vermoeden dat hij deze Müller kent uit de tijd dat hij te werk was gesteld in een fabriek in de buurt van Auschwitz. Het vermoeden blijkt juist te zijn: Muller heeft als employé van IG-Farben indertijd met de als slaaf tewerkgestelde Levi te maken gehad. Naast de zakelijke correspondentie gaat Levi nu een privé-correspondentie voeren. De rollen zijn omgedraaid: zowel zakelijk als privé is de joodse Italiaan de aanklager van de Duitser.

Levi zoekt geen wraak, schrijft hij; hij wil beter inzicht in de denk- en gevoelswereld van de ander krijgen. De correspondentie is voor beide partijen moeilijk. Het is ook lastig voor Levi om een oordeel over Müller te vellen, want hij kan noch als ‘goede’ noch als ‘slechte’ Duitser gekarakteriseerd worden. Müller stuurt aan op een ontmoeting. Levi wil Müller eigenlijk niet zien, maar gaat toch akkoord met een telefonisch door Müller gemaakte afspraak. Vlak voordat het weerzien plaats zal vinden, overlijdt Müller plotseling.

De oorspronkelijke Italiaanse editie van het boek verscheen in 1975; de Engelse vertaling kwam in 1984 uit. Een paar hoofdstukken vallen uit de toon: Levi heeft hier enkele onpersoonlijke verhalen vol symboliek opgenomen. Die symboliek zegt mij in die nogal abstracte vorm niet veel. Levi's ideeën komen het beste tot hun recht als hij ze met behulp van anekdotes en herinneringen naar voren brengt. Zijn verhouding met de scheikunde is in alle hoofdstukken een zeer romantische; de geschiedenis die hij vertelt is meestal onderhoudend, bizar en van sterk dramatisch gehalte.

■