Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 11]

‘Al tien jaar probeer ik me te distantiëren van mensen die de Nouveau Roman tot dogma willen verheffen’
Alain Robbe-Grillets jeugdherinneringen

Alain Robbe-Grillet

Wie de naam van de schrijver Alain Robbe-Grillet uitspreekt denkt onmiddellijk aan het koele observerende genre van de ‘nouveau roman’. Ooit schreef hij het scénario voor de film L'année dernière à Marienbad. Nu heeft Robbe-Grillet een boek geschreven waar een regelrechte ik-figuur in voorkomt: zijn eigen jeugdherinneringen. Is dit het afscheid van de ‘nouveau roman’? Een gesprek met de auteur van Le miroir qui revient.

Rudi Wester

‘Ik werd afgeschilderd als de man die de I Franse roman om zeep geholpen had, als de man die alleen nog maar door een stelletje gekken op de universiteit gelezen werd. Maar die onderneming om ons, de modernen, weg te werken is volledig mislukt. La jalousie, dat totaal werd genegeerd toen het uitkwam, heeft nu de oplage van een bestseller bereikt.’

Bijna triomfantelijk zegt hij het, Alain Robbe-Grillet, in zijn mooie Parijse appartement aan de Boulevard Maillot waar hij de ene helft van het jaar woont. De andere helft zit hij in Amerika. Ik sprak met de nu tweeënzestigjarige auteur naar aanleiding van zijn vorige week verschenen Le miroir qui revient, een opvallende combinatie van jeugdherinneringen en fictie. Jeugdherinneringen van de voorman van de ‘nouveau roman’? Heeft nu ook de paus de weg ingeslagen waarop zijn prelaten Nathalie Sarraute en Marguérite Duras hem al zo succes vol voorgingen? Wordt nu echt een tijdperk afgesloten?

Het stond nog wel zo mooi op de achterflap van de Literaire Reuzenpocket Jaloezie (1961): ‘Het lijkt alsof Alain Robbe-Grillet de wereld door het oog van een insekt bekijkt. De voorwerpen, de dingen worden minutieus beschreven, zij spelen een belangrijke rol.’ Geschokt en geïntrigeerd ontdekten we in de jaren vijftig dat er romans geschreven konden worden waarin niet de aandacht gecentreerd was op het innerlijk van de mens, maar op het obsederend observeren van voorwerpen. Alain Robbe-Grillet was de voornaamste exponent van deze nieuwe literaire stroming in Frankrijk, die al snel het etiket ‘nouveau roman’ meekreeg. Men weigerde te geloven in de diepere betekenis der dingen en wilde zich alleen houden bij wat zichbaar was, bij de verschijningsvormen, bij de buitenkant der dingen. Vanuit die opvatting schreef Robbe-Grillet het scenario voor L'année dernière à Marienbad en hij leek daarmee voorgoed zijn credo gegeven te hebben: de auteur is als een camera die zakelijk en koel de mens, als een spook ronddolend in een erotisch geladen wereld die hem vreemd is, waarneemt en voorwerpen feilloos registreert.

En dan is er nu Le miroir qui revient. waarin Robbe-Grillet onbekommerd in de ik-persoon (een ik?! Wat zullen we nu krijgen) over zijn onrustige nachten vertelt en over de legenden uit zijn geboortestreek Bretagne, afgewisseld met opvallende hommages aan zijn geestelijke en literaire leermeesters Albert Camus, Roland Barthes en Sartre.

Anglofoob en antisemiet

Maar zowel de voor- als tegenstanders van zijn werk kunnen gerust zijn want een rechttoe-rechtaan-biografie is het zeker niet. Al vanaf de eerste pagina worden de herinneringen verweven met een raadselachtige figuur, Henri de Corinthes, die ook al in zijn vorige werk voorkwam en die nu een soort magische rol vervult in de beladen relatie - tussen vader en zoon Robbe-Grillet. Zijn ouders waren rechtser dan rechts, aanhangers van Pétain, anglofoob en antisemiet; zijn moeder geloofde tot aan haar dood, in 1975, dat de verhalen over concentratiekampen zionistische propaganda waren. Hoe zeer komt nu de distantie van de nouveau romancier van pas, want de zoon kan nu vrij klinisch dit benepen ouderlijk bourgeoismilieu registreren en hoeft van geen enkele emotie blijk te geven. Ook zijn eigen aandeel in dit stuk Franse geschiedenis gebruikt hij vooral om zijn latere relatie tot de literatuur te verklaren. In 1943 vertrekt hij voor een jaar verplichte tewerkstelling naar Duitsland - hem was beloofd dat in zijn plaats Franse krijgsgevangenen naar huis mochten - waar hij in Neurenberg tankonderdelen gaat vervaardigen. Het wordt een keerpunt in zijn leven want voor het eerst voelt hij zich fundamenteel vreemdeling op aarde en beseft dat hij zich nooit ergens bij betrokken kan of wil voelen. De ontdekking van de holocaust bracht de ‘definitieve klap toe aan mijn ideeën van orde en waarheid’.

Alain Robbe-Grillet met zijn zusje en grootvader

Typerend voor deze herinneringen is dat ze allemaal in het teken van zijn scheppingsproces staan. Robbe-Grillet bewandelt de omgekeerde weg: van een aantal romans gaat hij na welke regelmatig terugkerende thema's verbonden zouden kunnen zijn met zijn jeugd. Dat hij ook van deze herinneringen fictie maakt, dat ook nu geen waarheid te ontdekken valt, hoort bij het spel dat hij niet na kan laten te spelen. Hij vergelijkt zich hierin met Barthes - en ook nu weer komt de magische figuur de Corinthes opduiken - die volgens hem geobsedeerd werd door het idee dat hij eigenlijk een bedrieger was: dat hij over alles gepraat had, marxisme, linguïstiek en wat niet al, zonder ooit echt iets geweten te hebben. Oorspronkelijk, sentimenteel, obsederend maar nooit saai zijn deze in schijnbare haast neergeschreven flarden van een menselijk geheugen. En passant veegt hij de vloer aan met de theoretici die diepzinnige verhandelingen over zijn werk gegeven hebben daar waar niets te zoeken viel en die hij met de provocerende zin: ‘Ik heb het nooit over iets anders gehad dan over mezelf,’ hoog in de bomen zal jagen.

Dogma

Het klinkt een beetje als het beste jongetje van de klas die in zijn vuistje zit te lachen omdat hij ze allemaal lekker beet heeft gehad. Is dat zo?

Alain-Robbe-Grillet: ‘Het is geen leedvermaak, nee. Maar de nouveau roman was een zeer complexe aangelegenheid en de kritiek heeft hem, in een bepaald opzicht, gesimplificeerd en tot iets stars gemaakt. Al tien jaar lang probeer ik me te distantiëren van denkers als Ricardo, omdat ze de neiging hebben de nouveau roman tot dogma te verheffen terwijl wat ik wilde, juist vrijheid was. Anders had ik zulke uiteenlopende schrijvers als Nathalie Sarraute, Duras en Claude Simon niet om me heen verzameld.’

Maar hebt u zelf in 1963 daar niet enige aanleiding toe gegeven met uw theoretische onderbouwing in ‘Pour un nouveau roman?

‘Als u het nog eens overleest, zult u zien dat ik een verdediger van de subjectiviteit van de auteur ben. Gericht zijn op het object, hield voor mij absoluut niet in dat

[p. 12]

het subject moest verdwijnen want wie is gericht op het object? Dat is het subject. En vooral herinneringen zijn natuurlijk subjectief, ze behoren tot de verbeelding en in de waarheid ervan ben ik totaal niet geïnteresseerd.’

Hoe moet het nu verder met de nouveau roman? Wat is er nog van over?

‘De boeken. Het vernieuwende aspect is nog lang niet verdwenen: aan de ene kant het idee van vrijheid en aan de andere kant de opvatting dat de rationele, realistische romans zoals die van Balzac absoluut niet met onze manier van leven overeen komen. Daarin wil men ons doen geloven dat de wereld om ons heen betekenisdragend is terwijl we heel goed weten dat hij vreemd en verrassend in elkaar zit, dat er gaten en tegenstrijdigheden in zitten. De nouveau roman onderzoekt juist de manier waarop de werkelijkheid in beweging is. Het is een voortdurende strijd tussen orde en wanorde.’

Zo te lezen probeert u met Le miroir qui revient enige orde op zaken te stellen. U onthult de achtergronden van bepaalde romans en geeft daarmee aan hoe, volgens u, uw boeken gelezen moeten worden. Dat is toch ook een manier om een bepaalde waarheid op te dringen?

‘Er is geen waarheid met een hoofdletter. Noch in deze moderne wereld, noch in de huidige wetenschap - ik ben bioloog en agronoom - noch in de psychologie, dus helemaal niet in de roman. Ik geef in dit boek niet de waarheid van Robbe-Grillet, die bestaat niet.’

Orthodoxe psychoanalyse

Op verschillende plaatsen waarschuwt u wat jolig en angstig tegelijk tegen eventuele psychoanalytische verklaringen van uw onthullingen. U durft nauwelijks te erkennen dat u akelig precies bent, met sadistische fantasieën rondloopt en nog zeer zuinig bent ook. Waarom bent u zo op uw hoede?

Alsof de duivel er mee speelt, gaat op dat moment de telefoon: een psychoanalyticus vraagt aan de andere kant van de lijn of hij een stuk over hem in Le Monde mag schrijven. Robbe-Grillet roept vrolijk: ‘U doet maar, meneer! Dat moet u niet aan mij vragen maar aan de redactie van Le Monde!’ De man begint kennelijk al aan zijn analyse en Robbe-Grillet moet zijn uiterste best doen hem af te breken. Licht stotterend (merk ik nu pas op): ‘Tegen de orthodoxe psychoanalyse heb ik me altijd verzet, zoals Nabokov dat vóór mij deed. In de jaren zestig werd er misbruik gemaakt van de psychoanalyse, dat wil zeggen dat alles herleid werd tot dingen waaraan Freud een naam gegeven had. Maar je kan een auteur van nu niet meer analyseren zoals je dat deed met een schrijver van de negentiende eeuw want hij had Freud niet gelezen, ik wel!’

Heeft u er een verklaring voor dat zoveel nouveau roman-schrijvers zich opeens tegelijk met hun jeugd bezighouden?

‘Nou ja, de auteur merkt dat in de literaire vorm die hij zo “objectief” gecreëerd heeft, hij toch ook zelf zat. De “afwezigheid van de auteur”, die zo kenmerkend geacht werd voor de nouveau roman, is maar een gedeelte van de waarheid. Ik laat zien in Le miroir qui revient hoezeer mijn levensgeschiedenis voortdurend mijn romans gevoed heeft, hoe deze daarin steeds weerspiegeld wordt.’ Ach, maar ook - denk ik - speelt er nog iets anders. Het zijn ook de overpeinzingen van iemand die eerlijk constateert dat alles wat er van hem over zal blijven, zijn: ‘losse delen, brokstukken van versteende gebaren en unieke voorwerpen, vragen in de ruimte, losse opmerkingen die men zo maar maakt zonder ze echt (logisch) sluitend te kunnen maken. Dat, dat is de dood... Een verhaal schrijven is dan - meer of minder bewust - het gevecht tegen de dood willen aangaan.’

Le miroir qui revient, Editions Minuit, 232 p. f 65,-