Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Koningin Sophie

Carissima Sposa
Het tragische leven van koningin Sophie der Nederlanden

Een vreemdelinge in Den Haag Uit de brieven van Koningin Sophie der Nederlanden aan Lady Malet geredigeerd door Hella S. Haasse en S.W. Jackman Uitgever: Sijthoff, 282 p., f 34,50
Koningin Sophie 1818-1877 Jeugdherinneringen in Biedermeierslijl van een Nederlandse vorstin uit Würtemberg Redactie: C.A. Tamse Vertaling: G.A. Kamerlingh Onnes - Barones van Dedem Uitgeven De Walburg Pers. 128 p., f 29,50
Diny Schouten

‘Deerste woorden van de eerste Hollandse zin die ik las luidden “de rampen”,’ schreef koningin Sophie (1818-1877) over de voorbereidingen van haar huwelijk met de Nederlandse kroonprins, ‘een niet te vertalen woord dat misère en malheur aanduidt.’ Het memoriaal dat de intelligente en gracieuze Sophie, prinses van Württemberg, in 1866 opstelde voor haar intimi, beschrijft haar jeugdjaren in Stuttgart, aan het hof van haar vader, Wilhelm I, de vooruitstrevende tweede koning van een hertogdom dat dankzij Napoleon in 1806 tot koninkrijk verheven was. Op last van haar ambitieuze vader, die schitterende verwachtingen had van de koningstroon die zijn lievelingsdochter in het vooruitzicht werd gesteld, stemde de twintigjarige Sophie toe in een verloving met de Prins van Oranje, die zij niet bijzonder sympathiek vond: ‘Mijn verstand pleitte ervoor een eventueel aanzoek aan te nemen, maar mijn hart kwam daartegen in opstand.’ Ze koesten nog even hoop dat de jonge prins om de hand van haar zuster zou vragen. Sophie laat haar beschrijving ophouden bij haar huwelijk in 1839. De laatste, onheilszwangere zinnen van haar biografie zijn: ‘Ik ben nu gekomen tot op de drempel van mijn nieuwe bestaan en ik heb behoefte aan overpeinzing alvorens met het vervolg van mijn levensverhaal te beginnen. Het is goed dat in het leven nog andere dingen tellen dan het najagen van geluk, want anders zou ik dit verhaal moeten besluiten in volstrekte, bittere wanhoop.’

Hella S. Haasse

Geluk - vanaf haar verloving raakte de jonge, moederloze prinses ervan doordrongen dat dat niet iets was waar ‘haar soort mensen’ recht op had. Het was ook de reactie geweest van haar tante, de prinses van Saksen-Weimar, die was geschrokken van het bleke, betraande gezicht van haar nichtje die haar op de hoogte kwam stellen van haar voorgenomen huwelijk: “Lieve kind, wat is er?” vroeg zij. “O,” liet ik mij ontvallen, “ik voel geen spoor van geluk.” Zij ging voor mij staan, raakte mijn schouder aan, met haar blanke, mollige hand waar zij zo trots op was en zei: “Heb je dan recht op geluk?”’

Maar moest het lot voor Sophie zó hardvochtig zijn? Ongeveer zo hardvochtig als men het slechts lezen kan in romans, in boeken als Adolphe, dat Sophie als achttienjarig meisje zo gechoqueerd had? Het moet lang geduurd hebben vooraleer zij zich schikte in haar rampzaligheid, die haar binnen een luttel aantal jaren in haar volle verschrikking duidelijk werd. Over de erfprins, van wie zij aanvankelijk meende dat hij ‘hartelijk en oprecht’ was, oordeelde zij al snel dat hij ‘niet de volledige beschikking heeft over zijn verstandelijke vermogens’. Dat is een elegante formulering van de ontstellende waarheid: dat ze getrouwd is met een gewelddadige en egoïstische gek: de man die later als koning Willem III (ook: ‘koning Gorilla’) veertig jaar lang Nederland regeerde - tot wanhoop van zijn ministers.

Gescheiden vrouw

De ‘rampen’ in dat huwelijk zijn bijna van maand tot maand te volgen in Sophies brieven aan Lady Malet, die niet zo lang geleden werden ontdekt door de Canadese historicus S.W. Jackman. Hella Haasse vertaalde en bewerkte ze en schreef er inleidende hoofdstukken bij, waarin ze naast het materiaal van prof. Jackman ook de resultaten van eigen onderzoek verwerkte. Vrijwel terzelfdertijd verscheen C.A. Tamses beeldige en voorbeeldige uitgave van Sophies ‘Histoire de ma vie’, als de Jeugdherinneringen in Biedermeierstijl. Toeval? Dan een zeer gelukkig toeval, want de twee boeken vormen en schitterende aanvulling op elkaar. Ik heb niet kunnen ontdekken of mijn vermoeden juist is, dat Tamses publikatie te maken heeft met een welwillender beleid van de regerende vorstin wat betreft de toegankelijkheid van het Koninklijk Huisarchief; de autobiografie zelf is eigendom van mevrouw G.A. Kamerlingh Onnes - barones Van Dedem, die het geschrift vertaalde uit het Frans. Zou het ook zo zijn dat koningin Beatrix milder oordeelt over haar illustere voorgangster, dan de regerende Oranje-vorstinnen vóór haar, die (naar ik me heb laten vertellen) Sophie beschouwden als een minderwaardig wezen: een gescheiden vrouw!

Die scheiding had plaatsgevonden in het diepste geheim - slechts vier vertrouwden wisten van de regeling, schrijft Tamse ergens. In de brieven die Sophie schreef aan haar intieme vriendin Lady Malet - Sophie had haar leren kennen in Den Haag, waar Marian Malets echtgenoot Sir Alexander een tijdlang Engels gezant was - komt de scheiding, (in principe een scheiding van tafel en bed) dan ook niet ter sprake.

Wel vervult het met medelijden om in de brieven te merken hoe weinig Sophie werd toegestaan, voor en na de scheiding, die in 1855 werd uitgesproken. Zo mocht ze geen bemoeienis hebben met de opvoeding van haar oudste zoon, Willem (geboren in 1840), wat voor haar, gezien de angstige vermoedens die zij koesterde omtrent zijn gemakzuchtig karakter, een marteling was. Ook haar jongste zoon, de ziekelijke Alexander (geboren in 1851), zou na zijn negende jaar aan haar invloed worden onttrokken, maar dat werd voorkomen door middel van een aanzienlijke som geld. Verbijsterend is ook haar opsluiting, in de letterlijkste zin: vele maanden van het jaar in paleis Noordeinde, of ('s zomers) in Huis ten Bosch, waar het uitzicht op ‘die vreselijke sloten’ haar deprimeerde. De koning bepaalde hoeveel dagen per jaar ze mocht reizen, en trok die verloven, naar gelang zijn wisselvallig humeur, ook wel eens in. Sophie schikte zich, uit angst dat men haar haar kinderen zou ontnemen. Als kroonprinses had zij nog wel enige steun ondervonden van haar schoonvader, Willem II. Bij diens dood en de acceptatie van de troon door Willem III (er is even sprake van abdicatie) schrijft ze Lady Malet: ‘Nu dan is het ogenblik gekomen waarvoor ik altijd bang geweest ben; mijn schoonvader dood, de macht in zijn handen, ik ben waarlijk van God en de mensen verlaten.’

Op de vlucht

Als in een grimmig sprookje was er dan zelfs een boze stiefmoeder, in de gedaante van haar schoonmoeder. De bigotte en zelfzuchtige Anna Paulowna, was openlijk vijandig jegens haar schoondochter, misschien omdat Sophie geestelijk de meerdere was van haar zoon en nooit naliet dat te laten merken, misschien ook (vermoedt Hella Haasse) omdat zij Sophie ervan verdacht haar zoon krankzinnig te willen laten verklaren, om dan zelf regentes te kunnen zijn. Onder de hovelingen had Sophie slechts weinigen die haar waren toegedaan; onder hen werd ze wreed-spottend bedacht met een bijnaam: ‘Carissima Sposa’, (‘beminde echtgenote’) de geijkte benaming die in officiële stukken door de koning voor zijn echtgenote werd gebruikt.

De verschrikkelijkste ramp die Sophie trof was de dood van haar zoon Maurits (1843-1850). Uit aantekeningen van Lady Malet (wier brieven niet bewaard zijn gebleven) blijkt dat Sophie zich schuldig voelde aan de dood van Maurits, omdat zij geweigerd had de raadgevingen van Anna Paulowna's lijfarts Everard op te volgen: ‘Sindsdien heb ik haar nooit meer kalm of gelukkig gezien. Altijd op de vlucht voor zichzelf. Een eeuwigdurende marteling.’

Het is mogelijk dat Sophie in eerzucht op haar vader, op wie ze zeer gesteld was, leek. Haar vader had haar belangstelling gewekt en gestimuleerd voor staatkunde en diplomatieke betrekkingen. Hij betrok haar in zijn buitenlandse politiek; reeds als zestienjarige stelde Sophie staatsstukken op ‘omdat ik correcter Frans schreef dan zijn secretarissen’. Haar echtgenoot ontzegde haar tot haar teleurstelling elke

[p. 6]

bemoeienis met zijn politiek, wat ze weet aan een typisch Nederlandse karaktertrek: ‘Hun vrouwen moeten huisvrouw zijn, de kinderen in het bad doen en haar dienstboden kapittelen, en verder niets.’ Zelfs haar representatieve rol als koningin kon maar zeer bescheiden zijn: Willem, die zijn geld aan drank, jacht en vrouwen besteedde, ontving niet of nauwelijks, wat een raar contrast moet zijn geweest met het luisterrijke hofleven dat zijn vader gecultiveerd had. Dat staatsbezoeken kennelijk niet werden afgelegd, valt te reconstrueren uit de schamperheid waarmee Sophie aan Lady Malet schrijft dat de koning slechts het land verlaat als een maîtresse zwanger is en hij haar gezelschap wenst te houden.

De plichten

Maar die schampere toon is nog niet aanwezig in de brieven uit de eerste huwelijksjaren. Daarin reageert ze nog diep gekwetst ‘niet in mijn hart, maar in mijn vrouw-zijn en mijn eergevoel’ op zijn ontrouw, en neemt ze de moeite weerzinwekkende intimiteiten te vermelden: ‘Een hevig geschilpunt is zijn adem, die iedereen opvalt en die vermoedens wekt (...) Het is zo erg, dat mijn kleinste jongen, op wie hij dol is, begint te huilen als hij hem een kus wil geven - op een afstand houd hij wel van zijn vader.’ Wat haar weerhield om weg te gaan, waren haar kinderen. ‘Binnen in mij is alles stil, ik sleep me voort alsof ik al dood was.’

Toch blijven de brieven niet beperkt tot egoïstisch zelfbeklag - dat ze overigens hartbrekend weet te verwoorden. ‘God heeft mij nu eenmaal dit deel toegewezen en al voel ik mij soms nog zo ellendig, ik berust in mijn lot.’ Tamse legt in een mooi essay, dat als nawoord gevoegd is bij ‘l'Histoire de ma vie’, uit hoezeer Sophie daarmee blijk geeft doordrongen te zijn van de biedermeier idealen van haar tijd: de plichten jegens God, vaderland en huisgezin stelde ze hoger dan het bereiken van persoonlijk geluk.

‘Ze is een delicieuze persoonlijkheid,’ oordeelde Lady William Russell, ‘ze heeft veel geest en, wat van nog meer waarde is, veel hart, in de twee betekenissen van gevoeligheid en zedelijke moed. Ze is geestdriftig voor het goede en het schone.’ Dat gevoelige hart trok zich het lot van anderen aan, en ze wist zich, door intelligentie, geest en stijl, van de sympathie te verzekeren van de ‘groten der aarde’, staatshoofden, geleerden en kunstenaars, onder wie keizer Napoleon III en zijn nicht prinses Mathilde, Lord Clarendon, Lord Napier, Lord Stanley, Thiers, Von Ranke, Motley en Renan. ‘Mijn enige pretentie in deze wereld is, vrienden te hebben.’ De vriendschappen werden onderhouden door uitgebreide correspondenties. Haar vertrouwelijke briefwisseling met Lord Clarendon, minister van Buitenlandse Zaken speelde een rol in de bestendiging van de samenwerking tussen Engeland en Frankrijk: Clarendon gebruikte zijn brieven aan Sophie bewust om Napoleon III te benaderen, en datzelfde was het geval van de kant van Sophies vrienden, de keizer en de keizerin van Frankrijk. Sophies actieve bemoeienis met de buitenlandse politiek hield op bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog. In de brief daarover aan Lady Malet, augustus 1870, blijkt hoe haar wereld ineenstort: ‘Ik zou u dringend willen vragen bij mij te komen. U zult een gebroken mens vinden.’

Een aantrekkelijke kant van de brieven, voortreffelijk uitgegeven onder een goed gekozen titel is het enthousiasme waarmee Sophie Lady Malet deelgenoot maakt van haar lectuur, waaronder de allernieuwste boeken: ‘Ik heb Jane Eyre nog niet gelezen, maar ik hoor van Lady Cowley dat dit boek hét gesprek van de dag is, en dat niemand weet of het door een man of een vrouw geschreven is.’ Met boeken, muziek, schilderijen vulde ze haar leven. Ik werd even groen van jaloezie door Haasses kalme zinnetje: ‘Ze speelde quatre-mains met Liszt, wanneer die op Het Loo te gast was.’ In haar directe omgeving was er zo goed als niemand die haar behoefte aan kunst en cultuur deelde: ‘Men zou hier iedereen stenigen die zou proberen een klein beetje leven of esprit te brengen in deze donkere vijver met stilstaand water.’ In ieder geval één ramp bleef haar bespaard: ze werd niet, als veel van haar gelijken in die dagen, van de troon verjaagd. Die gedachte ontlokte haar slechts laconiek commentaar: ‘De wind van staatsgrepen waait door Europa: een dezer dagen word ik misschien wel op transport gesteld naar Siberië - hetgeen after all niet erger kan zijn dan mijn huidige bestaan.’

■