Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

‘Hij is voor geen dokter, geen dichter, maar mijn speelgenoot geweest’
Een gesprek met de zuster van Slauerhoff

Een echte biografie over de dichter J.J. Slauerhoff (1898-1936) is er niet; er zijn aanzetten en persoonlijke herinneringen. Sinds vorig jaar beschikken we over enige brieven van Slauerhoff in boekvorm, maar het grootste deel - naar verluidt zeker duizend - is nog steeds niet uitgegeven. Een van de bronnen voor een biografie zou mevrouw Guusje Buwalda-Slauerhoff zijn, de nu vijfentachtigjarige zuster van Slauerhoff. Zij heeft nooit iets over haar broer opgeschreven. Boudewijn Büch bezocht haar.

Op 4-jarige leeftijd met zijn zusje Augusta

Boudewijn Büch

Vijftien jaar geleden leerde ik Corrie van der Noord kennen die toen werkzaam was op de Frans-Engelse afdeling van de hoofdstedelijke boekhandel Allert de Lange. Zij vertelde mij wel eens over Slauerhoff (die zij als kind gekend had) en refereerde aan haar tante Guusje Buwalda-Slauerhoff. Corrie's moeder was een zus van Slauerhoff; Guusje was een zus van ‘Slau’ - zoals vrienden de dichter noemden.

Het is nauwelijks voor te stellen, maar bijna een halve eeuw na de dood van Slauerhoff (1898-1936) bracht ik een middag door met deze zeldzaam kwieke dame die geboren werd in 1900.

Augusta Cornelia Slauerhoff was zonder twijfel het lievelingszusje van de dichter. Als Slauerhoff in Nederland was, woonde Guusje in zijn buurt of zag hem tenminste vaak. Zij was gedurende zijn leven zijn postkantoor en heeft onvoorstelbare hoeveelheden sokken en boeken gezonden naar Slauerhoffs buitenlandse adressen. Gedurende een jaar hebben Guusje en haar broer te Wassenaar in twee huizen onder één kap gewoond. Dat was ten tijde van zijn kortstondige huwelijk met de danseres Darja Collin.

Guusje is reeds vele decennia weduwe. Ze woont op het ogenblik ergens in het westen van Nederland en heeft in haar vijfentachtigste levensjaar een part-time betrekking als bibliothecaresse in een ziekenhuis. Ze leeft zelfstandig en kan bij goed weer op de fiets worden aangetroffen. Het eerste gesprek vond eind vorig jaar plaats. Gedeelten ervan werden uitgezonden in het VPRO-radioprogramma Boeken (8 januari); daarna had ik nog een gesprek op haar werkplek. Bij het eerste gesprek was Corrie van der Noord aanwezig. Zij zorgde ervoor dat de gesprekken überhaupt konden plaatsvinden. Guusje houdt het na de gesprekken voor gezien: ‘Nu praat ik nooit meer over hem; ik neem zijn geheim mee in mijn graf.’

Is er een ‘geheim-Slauerhoff’? De biografie van Slauerhoff is tot op heden slecht ontwikkeld (Van Wessem, 1940, Terborgh, 1949 en Kelk, 1971); de uitgave van de brieven is een regelrecht drama (behoudens de uitgave van de brieven aan Feriz, 1984 en die aan Ritter jr.) en de mythe kon dus zijn gang gaan. Dat Slauerhoff arm stierf, blijkt niet waar te zijn, dat zijn huwelijk slecht was ook niet helemaal waar en verder...

‘Ik heb nog een heel leven na dat van Jan gehad maar hij heeft in die korte tijd veel intenser geleefd. Ik mocht wel met hem mee, naar De Kring en andere kroegen, kende ook vrienden van hem maar bleef natuurlijk een provinciaalse. Op de hbs ging ik mee naar schoolbals. We deden eigenlijk alles samen. Eerst sliep ik samen met Jan op een kamer maar later kreeg hij een eigen kamer. Van ons eerste huis herinner mij ik niet veel meer. Jan had het vaak over Indische dingen op de schoorsteen. Dat herinner ik mij niet, daar was ik waarschijnlijk net te jong voor.

mevrouw Buwalda-Slauerhoff

Jan leuk? Soms was hij helemaal niet leuk. We vochten af en toe als kat en hond. Maar hij had een zekere charme; hij maakte ruzies altijd goed. Toen hij op de hbs zat, moest ik hem overhoren. Hij kon heel dwingend zeggen: “Overhoor me!” Op school moet hij heel goed zijn geweest want ondanks al zijn ziektes is hij nooit blijven zitten. Ik geloof wel dat hij één keer een herexamen heeft gehad, meer niet. Natuurlijk had hij die vreselijke astma, maar ook andere dingen. Altijd ongelukken, bij voorbeeld een gebroken been op de lagere school. Een lastige jongen was hij zeker. Door die ziektes (hij werd na zijn geboorte direct al geopereerd en leed later nog onder twee breuken) verwende mijn moeder hem buitengewoon. Weet u hoe wij hem noemden? Jantje Ongeluk. Daarbij kwam dat hij niet goed op zichzelf paste. Hij heeft onverstandig geleefd. Hij zat bij voorbeeld bij de padvinders en daarmee ging hij kamperen; dat kon hij helemaal niet verdragen.

Jan had een aquarium en deed chemische proeven op zijn slaapkamer. De ene keer ging de schoorsteenmantel daarvan kapot, de andere keer was er een brandje. Of hij liet het aquarium omvallen zodat het water door het hele huis lekte. O! En hij heeft eens een raam op zijn kop laten vallen; een enorm gat in zijn hoofd.

‘Postzegels verzamelen deed hij ook. En veel lezen, uiteraard. Ik zie nog het boekenplankje in zijn kamer. Frans, altijd Frans. Er hingen ook twee portretten: van Rimbaud en van Verlaine. Die keerde ik vaak om want dat vond ik zulke lelijke mannen. Hij gaf ons ook les: Frans, Duits en Engels. Van Jan heb ik Duits geleerd want verder dan de lagere school ben ik niet geweest. Als ik iets verkeerd zei in het Duits, kon hij zo gemeen knijpen! We lazen samen Jules Verne, Mark Twain, Lord Lister en Dick Carter, 's avonds samen onder de dekens. Toen mijn moeder dat ontdekte, mocht het niet meer.’

Vertelt u eens wat over de schoolbals op de hbs.

‘We zijn op dansles geweest. Ofschoon hij we! tenniste en met mij voetbalde, was hij geen groot sportman of danser. Schaatsenrijden kon hij ook niet zo goed. Voor een schoolbal heb ik met Jan en twee vrienden de quadrille geoefend op zijn kamer. De twee jongens waren joden en daarover wil ik zeggen dat het praatje dat Jan antisemiet zou zijn geweest, helemaal niet waar is. Hij is zijn leven lang met joden omgegaan en we hebben in onze jeugd altijd in de buurt van joden gewoond. Waar was ik? O, dat schoolbal; van die quadrille maakten we op het feest helemaal niets.

Met de zusjes Helen en Annie, waar hij alletwee verliefd op is geweest, heeft hij niet willen trouwen. Jan en het huwelijk... Later wilde hij met Truus - waarvan hij Latijn heeft geleerd - trouwen en dat werd toch ook niks. Ze hadden zo vaak ruzie. Ik herinner me een keer dat Jan door een dakvenster is gekropen om een poes voor Truus naar binnen te halen. Truus was daar heel nijdig over, vooral omdat toen Jan eindelijk binnen was de kat al weer naar buiten was gevlucht. Hij was dol op katten. In Heemstede had hij later Floeksie, die in zijn laatste maanden bij hem op de kamer was. Hij noemde mij, als ik met de kat in mijn armen liep, Madonna met kat. U kent toch wel die scheepsfoto? Zelfs daar zit hij nog met een katje in zijn armen. Hij was niet zo op honden. Weliswaar hadden ze in Wassenaar twee honden, maar die waren van Darja.’

Toch is hij getrouwd, ondanks zijn afkeer van het huwelijk.

‘Dat was meer om Darja, die danseres was, te begeleiden. Darja was zo onzakelijk, die wist van niets. Om haar te beschermen is hij met Darja getrouwd. Jan was zéér za-

[p. 4]

kelijk. Absoluut: er was óók sprake van liefde. Dat het met Truus niet doorging valt eenvoudig te verklaren. Hij wilde niet beloven om altijd bij haar te blijven. Daar komt bij dat hij tijdens de relatie met Truus ook nog een ander meisje had. Hij bedroog zijn verloofdes en vriendinnen - zo zou je het wel kunnen zeggen. De vrouwen vielen ondanks alles op hem.’

Terug naar zijn studentenjaren.

‘Zijn artsenfeest. Hij had zijn gezicht vol met plukken watten omdat hij zich met scheren verwond had. Hij droeg een jacquet van mijn man en zijn eigen bruine schoenen. Ik mocht niet zoenen. Daar hield hij niet van. Misschien dat ik heel veel later mijn broer wel eens gezoend heb, toen zeker niet.’

Later kwam u ook in Amsterdam wonen.

‘Dat was later. Weet u dat Jan heel slordig was of juist heel pieterig? Hij zag er soms vreselijk uit. De vader van Truus heeft eens gezegd: “Als ik een jongeman zie lopen met een ouwe hoed en slordige kleren, dan is het mijn aanstaande schoonzoon Slauerhoff.” Andere keren zag hij er keurig netjes uit. Dat had alles te maken met zijn gezondheid. Als hij zich niet goed voelde, interesseerden kleren hem niet.’

Beroerd leven

Vertelt u eens wat over zijn vrienden.

‘Mijn man had een kamer in Amsterdam waar hij geen gebruik van maakte en op die kamer heeft hij wel eens met Marsman geslapen. In één bed. Marsman zei nooit gedag, dat was hem zeker te min. Ik weet ook nog dat Marsman bij ons in Leeuwarden logeerde. Toen heb ik een beetje met hem gestoeid. Dat deden we na het eten als kind al, dan rolden we allemaal, broers en zusjes, over de grond. Ik viel niet zo op Marsman... Hendrik de Vries kwam ook wel in Leeuwarden, een hele stijve, strakke man, ik vond er niks aan. Constant van Wessem vond ik helemaal niets, die gaf zo'n slap handje. Kelk, dat was een leuke, vriendelijke man. Charley Toorop was een hele aardige vrouw en verder... Er is een dame geweest die bij ons op bezoek kwam waar Jan, na zijn scheiding van Darja, ook een verhouding mee heeft gehad. Nee, ik noem haar naam niet...’

brief aan Annie Grimmer op paspoortblaadje;

We zijn weer bij Darja waarmee hij dus van 1930 tot 1935 gehuwd was.

‘Precies. Ik heb Darja het best leren kennen toen ik met mijn moeder in het ene huis en Jan en Darja in het andere te Wassenaar woonden. Het huwelijk was toen al minder. Op een gegeven moment ging Jan kuren in Merano. Darja was in verwachting maar danste gewoon door. Uiteindelijk is Darja van dat jongetje in Merano bevallen. Dat jongetje werd dood geboren (Juan Darito, maart 1932 - BB). Jan trok het zich erg aan, Darja niet. Die wou haar carrière niet missen. Jan heeft een foto van het lijkje gemaakt. Die foto heb ik ergens opgeborgen. Op een gegeven moment ging Jan naar Tanger. Darja heeft hem bezocht en vond 't daar vreselijk. De scheiding werd door Jan aangevraagd. Toen Jan op de Lentelaan in Heemstede ziek lag, is Darja niet meer langs geweest maar ze schreef wel. Ze bleven na de echtscheiding goede vrienden.’

Heeft hij Darja gepest zoals sommigen beweren?

‘Jan pestte iedereen. Misschien ook omdat hij vaak eenzaam is geweest. Ondanks al die avonturen. Hij is eens gaan zwerven omdat hij niet op tijd op een schip terug was. Hij is toen op een duistere wijze naar huis teruggekeerd en had ongedierte. En dan waren er al die medicijnen. Eigenlijk heeft hij zo'n beroerd leven gehad! Hij stuurde mij eens naar de apotheek, maar het medicijn kreeg ik niet mee. Jan heeft toen op zijn eigen receptpapier het middel opgeschreven en uiteindelijk kreeg ik het wel. In die laatste maanden kwam A. Roland Holst veel bij hem. Dat is zijn trouwste vriend geweest. Een aardige man, erg attent en hij bracht wel eens Bergense kopjes, een soort koekje, mee. Het gebeurde wel eens dat Roland Holst in een stoel op de kamer van Jan zat te slapen. Jan lag dan ook te slapen in zijn bed. Ze deden een dutje.’

Was hij trots op een nieuwe bundel?

‘Daar praatte hij nooit over. Hij liet nooit iets merken over zijn werk. Muziek? Daar sprak hij soms over: hij hield van Tsjaikovsky, dat moest ik wel eens voor hem spelen. Ze vertellen veel over mijn broer maar ze weten zo weinig. Zo zeggen ze dat hij alleen maar korte brieven schreef. Toen mijn zoon werd geboren, kreeg ik een lange brief, na de dood van mijn man ook. Heel aardige, hartelijke brieven.’

Slauerhoff met Darja Colin,

Slauerhoff met scheepskat

Wat deed Slauerhoff als hij in Nederland, bijvoorbeeld in Wassenaar, woonde?

‘We hadden het zo gezellig in Wassenaar. Jan wandelde veel of lag in de duinen. In principe leefde Jan zuinig behalve wanneer het om boeken ging. Als kind kocht hij al veel boeken. Autorijden? Dat kon hij, ja. Ik herinner me dat ik met hem in een auto hamsters naar een dierenpark heb gebracht. Hij reed als een idioot. We liepen in Wassenaar enorme afstanden. Van de Backershagenlaan naar het strand, de Wassenaarse Slag (plm. 8 km - BB). Het ging altijd slecht met Jan als hij nerveus was. Toen hij hoorde van al die Belgische vluchtelingen die in 1914 en later naar Nederland kwamen, werd hij zo zenuwachtig dat hij een verschrikkelijke astma-aanval kreeg. Hij had best minder last kunnen hebben maar hij kon niet matig leven.’

Corrie van der Noord zegt: ‘Hij kon inderdaad heel gezellig zijn. Hij zei wel niet veel maar deed spelletjes. Hij speelde met ons, weet ik nog, een tafeleroquetspel. Kaarten deed hij ook graag. En dobbelspelletjes...’

Guusje neemt het gesprek weer over: ‘Toen Jan en ik klein waren deden we het spelletje miezemauzekatze, hoe dat ging weet ik niet meer. Hij kon niet tegen zijn verlies en ging met alles gooien. Zal ik nog wat over Darja vertellen?’

Brieven

Het wordt wel chaotisch maar ga uw gang.

‘Jan wilde nooit belasting betalen in zijn laatste levensjaren. Hij liet een behoorlijke belastingschuld na zijn dood achter. Toch hebben we geërfd. Aandeeltjes en allemaal geld. Mijn moeder kreeg uiteraard het meest; de overige drie erven toch ieder nog een paar duizend gulden. Ik meen f 4000, -. Daar begrepen wij toen eigenlijk ook niets van. Een paar duizend gulden was in 1936 veel geld. Maar ja, hij voer immers en aan boord kon hij weinig opmaken. Ach, ik zou over Darja vertellen. In Wassenaar had Darja iets met een Rus Igor S. We hadden geschaatst, de Rijn af naar Katwijk. Toen we thuis kwamen, was Darja er niet. Jan wond zich daar erg over op, vooral omdat ze met die Russische danser weg was. Hij was razend. Eindelijk kwam Darja thuis. Jan en Darja hebben toen bij mij gegeten en later ruzie gemaakt. Of Darja nu écht iets met die Rus heeft gehad... ik twijfel.’

Ging uw broer naar de hoeren?

‘Natuurlijk. In Zuid-Amerika bijvoorbeeld. Hij heeft het mij nooit met zoveel woorden verteld en er komt iets anders bij: dat hij ook heel preuts kon zijn. Als Darja en ik jurken aan het passen waren, stoorde hem dat. Dat vond hij niet prettig, een vrouw in onderjurk. Ik heb een paar foto's van (buitenlandse) vrouwen uit het bezit van mijn broer. Ik weet niet wie het zijn. Weet u wie ook op hem verliefd was? Charlotte Köhler, die heeft eens tegen Darja gezegd: “Jij hebt Jan van mij afgepakt.”

Toch zijn Helen en Darja de grote liefdes van hem geweest. Hij heeft ondanks dat zoveel vrouwen gekend. In de Lentelaan in Heemstede werd hij bezocht door een vrouw. Een bekende naam die ik niet wil noemen. Ik heb een brief van haar gelezen na Jans dood en die brief heb ik verscheurd. Ik wilde niet dat die brief bekend zou worden. Net als een brief van Du Perron. Het was een vreselijke brief die Du Perron aan Jan geschreven had. Daar had hij ruzie mee en daarom schreef Du Perron die grove brief. Ik wil er graag bij zeggen dat Jan ongetwijfeld de schuld was van al die ruzies. Achteraf heb ik spijt van dat verscheuren maar het is bijna vijftig jaar geleden.’

Corrie van der Noord: ‘Zelfs ik herinner mij als kind slaande deuren en zo omdat Slauerhoff weer ruzie maakte. Jan zat te jennen. Slau heeft eens een eind aan een kerstavond gemaakt door zijn gesar.’

Moeder

Het einde van uw broer.

‘Hij overleed in Hilversum. Ik heb hem in dat particuliere rusthuis bezocht. Hij had zijn baard uit gemakzucht laten staan. Hij was zo vermagerd en zag eruit als een wrak, In het laatste gesprek dat ik met hem had, gaf hij chocola voor mijn zoontje mee. Ik kreeg boeken. Over de dood sprak hij niet. Gedurende vele jaren heeft hij zijn tbc verzwegen. In Haarlem had hij een longspecialist die hem zei (hoorde ik na Jans dood) dat als hij goed kuurde er een kans op genezing bestond. Maar hij wilde én kon niet beter worden; Jan was uitgeleefd. Voorts had hij geen geduld om te kuren. Toch had hij nog plannen op het laatst van zijn leven. Hij wilde naar Spanje, “Arm Spanje!” heb ik hem horen zeggen. Hij zei dat hij geen geld had voor een

vervolg op pagina 14