Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 5]

Rameau, portret van Louis Carrogis Carmontelle (Musée Carnavalet, Parijs)

Grootheid en laaghartigheid
Het al te menselijke van de neef van Rameau

De neef van rameau door Denis Diderot Vertaling: N. Lijsen Nawoord: Chris van der Heijden Uitgever: Kwadraat, III p., f 15, -
Carel Peeters

De neef van Rameau is in vele opzichten een cultuurhistorisch raadsel: de manier waarop het werd geschreven, de manier waarop het werd gepubliceerd, de manier waarop het werd gelezen en geïnterpreteerd en de plaats die het inneemt in het werk van Diderot. Geheel volgens het karakter dat Rameau als de ‘hij’ in de dialoog met de ‘ik’ (min of meer Diderot) tentoonspreidt, heeft hij sinds de eerste officiële publikatie in 1805 (in de vorm van een vertaling van Goethe) gefungeerd als een intellectuele muskiet die schrijvers en filosofen intrigeerde omdat hij iets vertegenwoordigt dat onmiskenbaar verbonden is met het denken van de laatste tweehonderd jaar. Wat dat was wordt steeds anders genoemd, maar het heeft alles te maken met authenticiteit, amoralisme, zelfbewustzijn, ironie. Over één kant van zijn persoon is men het wel eens: hij is de anti-huichelaar, want ook als hij huichelt komt hij er rond voor uit.

Diderot begon deze dialoog over en met de man die ‘een mengeling van grootheid en laaghartigheid, van gezond verstand en onredelijkheid’ was vermoedelijk in 1761, in een periode dat hij werd geplaagd door tegenwerking bij het redigeren van de Encyclopédie. Zorgvuldige lezing van de tekst leverde op dat hij het in 1762 terzijde moet hebben gelegd, er in de jaren 1773-1774 weer aan heeft gewerkt en definitief de laatste hand legde tussen 1778 en 1782. Toen was er een keurig manuscript, dat hij echter niet publiceerde. Het kwam terecht in de papieren die meegingen met zijn bibliotheek naar Petersburg, naar Catharina de Grote, aan wie hij zijn bibliotheek had verkocht met de clausule dat hij er tijdens zijn leven zelf gebruik van kon blijven maken. Hoe precies is niet bekend, maar via Schiller kwam een afschrift in handen van Goethe, die er onmiddeilijk een Aha-Erlebnis van moet hebben gekregen omdat De neef wel iets weg heeft van Fausts tegenspeler Mephistopheles. Goethe vertaalde het en het verscheen in 1805. Het werd echter nauwelijks opgemerkt. Het vervolg van de publikatiegeschiedenis is tragikomisch omdat verschillende uitgevers in de negentiende eeuw beweerden de tekst te hebben uitgegeven aan de hand van het oorspronkelijke manuscript. Afschriften van de dialoog bestonden (een van de gebroeders Grimm, met wie Diderot bevriend was, moet er een gehad hebben), maar niemand bezat in werkelijkheid de definitieve versie in het handschrift van Diderot. De drukgeschiedenis eindigt min of meer als iemand (Georges Monval) in 1981 bij een boekenstal aan de Seine een enorm aantal folianten koopt en daarin een manuscript vindt dat wordt herkend als afkomstig van Diderot. Dit manuscript bevindt zich nu in de Piermont Morgan Library in New York.

Aartsschooier

Rameau is een ‘originele’ figuur zegt Diderot/ik aan het begin van de dialoog en van het soort waar hij eigenlijk niet bijster op gesteld is. Maar een aantal keren per jaar raakt hij door zo iemand geboeid ‘omdat zijn karakter zo scherp afsteekt bij dat der gewone stervelingen’. Deze welwillend geïnteresseerde toon van de ‘ik’ is een van de dubbelzinnigheden van de dialoog: het is Diderots pose om zichzelf als een oppassend en deugdzaam filosoof voor te doen en Rameau als, in diens eigen woorden, ‘een domoor, een dwaas, een gek, een onbeschaamde vlegel, een luiwammes, een aartsschooier, een oplichter, een veelvraat’. In deze hoedanigheid staat Remeau garant voor opschudding: hij ontmaskert hypocrisie, maar is zelf een hypocriet (‘Het is helemaal geen schande zich te gedragen zoals iedereen’), hij zegt iedereen de waarheid, hij liegt aan één stuk door, hij prijst rechtschapen mensen en heeft met ze te doen omdat ze het niet ver zullen brengen; hij heeft bewondering voor de rijken en de adel, de een vanwege hun consequente handigheid, de ander vanwege hun gratis verkregen voorrechten. Allebei zijn ze daardoor eveneens rijp voor zijn minachting en exploitatie: de rijken omdat ze juist daarmee aan hun geld zijn gekomen, de adel omdat het toch eigenlijk slechts toeval is dat er blauw bloed door hun aderen stroomt. Rameau neemt vele gedaanten aan: als de cultuurnar van zijn weldoener Bertin en zijn maîtresse, de actrice Mlle Hus, vernedert hij zich, maar hij doet het met zijn volle verstand, hij valt nooit samen met zijn rol; hij eet het genadebrood, maar hij weet dat dit de makkelijkste manier is om zijn buikje gevuld te krijgen. Als de ‘ik’ zegt dat hij toch in zijn hart ‘een gevoelige jongen’ is, staat hij daarvan te kijken: ‘Ik? Helemaal niet. De duivel hale me als ik weet wat ik eigenlijk ben.’ Hij houdt niet op aan de ‘ik’ duidelijk te maken hoe groot zijn schurkachtigheid is en illustreert het met anekdotes vol scherpzinnigheid en laaghartigheid (‘Als ik iets van geschiedenis afwist, dan zou ik u aantonen dat het kwaad hier beneden altijd door een of andere geniale figuur veroorzaakt wordt’). Hij zegt niet beter of slechter te zijn dan wie ook, ‘mijn enige verdienste is dat ik systematisch en met verstand, door een redelijk inzicht geleid, datgene heb gedaan wat de meeste mensen uit instinct doen’. Het enige wat je moet doen, is: doen wat je eigenbelang je voorschrijft en de wijsheid van Salomo tot leven brengen: ‘goede wijn drinken, je volproppen met lekker eten, mooie vrouwen knuffelen, in zachte bedden slapen - de rest is flauwekul’.

Rameau is een en al tegenstrijdigheid. Hij beweert nu wel dat hij zo'n enorme schurk is, en hij is het ook, maar hij is een groot talent als machiavellistisch bohémien: hem hebben ze nooit, ook al denken ze het. En hij heeft zijn ‘waardigheid’, die hem iets kan schelen op de momenten dat hij er zin in heeft. Hij poneert ervoor te zijn wat het idioom is in de universele grammatica: een uitzondering.

Oedipuscomplex

Dat Goethe de dialoog als ‘een bom’ onderging, zoals hij aan Schiller schrijft, is een duidelijke aanwijzing dat het een buitengewone tekst betreft; niet alleen moet hij aan Mephistopheles zijn herinnerd, niet minder aan zijn eigen toneelstuk Torquato Tasso (1789), ook iemand die een rol te spelen had, in dit geval aan het hof. In de jaren dat Goethe zijn vertaling publiceerde, schreef Hegel zijn Phaenomenologie des Geistes; hoewel hij de dialoog zelf niet bij name noemt, hebben filologen ontdekt dat achter zijn uiterst abstracte betoog de concrete tekst van De neef schuilgaat op de plaatsen waar hij min of meer de lof zingt van het ‘vervreemde bewustzijn’, want dat bewustzijn vervreemdt zich van de maatschappij uit zelfbescherming. In het hoofdstuk over ‘De taal als werkelijkheid van de vervreemding’, waar het gaat over vleierij, verscheurdheid en ijdelheid, komen letterlijke citaten voor uit De neef. Balzac had De neef in gedachten toen hij La Comédie Humaine schreef en Freud citeert De neef om zijn theorie omtrent het Oedipuscomplex mee te illustreren omdat Rameau ergens zegt dat als je niet oppast je zoon uiteindelijk in het bed van zijn moeder zal eindigen. In navolging van Hegel heeft Marx De neef naar zich toe gehaald en dat had weer tot gevolg dat menig historisch-materialistisch filosoof uitvoerige studies aan Diderot als materialistisch voorloper wijdde, waarvan Menno ter Braak er één heeft besproken (Verzameld Werk, deel 4). Michel Foucault besteedt ruime aandacht aan Rameau in Histoire de la folie à l'âge classique en beschouwt hem als iemand die thuishoort in het rijtje Hölderlin, Nerval, Nietzsche, Van Gogh, Artaud, maar bovenal als iemand die in de eeuw van de rede een zekere male van krankzinnigheid aanzien heeft gegeven; de soort Rameau werd een sociaal individu, kon worden geclassificeerd, en dat was al heel wat. Peter Sloterdijk, tenslotte, voert hem samen met Diogenes op in zijn Kritiek van de cynische rede als een van de ‘brutalen’ die alle conventies en poses doorzien en gezegend zijn met een verlicht cynisch bewustzijn, In deze lezers van De neef van Rameau zijn twee stromingen te herkennen: degenen die de dialoog opvatten als een samenspraak tussen Diderot en zijn dubbelganger, dus een deel van zichzelf, en degenen die in hem het zelfbewuste maar in feite van de maatschappij vervreemde bewustzijn zien. Tot de eersten behoren Goethe, Balzac, Ter Braak, tot de tweede Hegel, Marx, Foucault, terwijl Peter Sloterdijk de twee stromingen bij elkaar laat komen en in Rameau de achttiende-eeuwse Diogenes ziet die na twee eeuwen niets aan frisheid heeft ingeboet.

Rondedans

Aan het slot van de dialoog hebben ontroerende momenten plaats wanneer Rameau weer eens in geestvervoering raakt en de ‘ik’ uit de doeken doet waaruit muziek moet bestaan en daar uitdrukking aan geeft in komische pantomimes. De man die de lafhartigste schurk heeft verdedigd, zegt dat het belangrijkste voor de ‘ik’s dochter is dat ze een leuk snoetje heeft, de wijsheid van Salomo beoefent, beweert dan ineens dat ‘het ware, het goede en het mooie zal zegevieren’, dat is zijn ‘drieëenheid’: ‘het ware dat de vader is, verwekt het goede dat de zoon is, waaruit het schone voortkomt dat de heilige geest is.’ Geen wonder dat de ‘ik’ daarop zegt: ‘Het is helemaal niet onredelijk wat u daar zegt.’ Hij: ‘Niet onredelijk! Ben ik even blij! De duivel mag me halen als ik daar enige moeite voor gedaan heb. Het komt vanzelf bij me op.’

Dit laatste, dat het ‘vanzelf’ bij hem opkomt, zou weleens de kern van De neef van Rameau kunnen zijn. Als cultuurclown zorgt Rameau er altijd voor dat hij niets doet onder dwang; hij knipt en buigt, vernedert zich en vergooit zich, maar altijd voor zijn genoegen, en voor de rest laat hij zijn natuur spreken, die in een ongedwongen verhouding staat tot het ware, goede en mooie. Als de ‘ik’ aan het eind zegt dat er één is die niet hoeft mee te doen aan de pantomime, de rondedans die de wereld draaiende houdt en dat dat ‘de filosoof’ is ‘die niets heeft en niets vraagt’, dan ziet Rameau ineens iemand voor zich die hij gekend heeft: ‘door wat u daar allemaal zegt realiseer ik me opeens dat mijn arme lieve vrouwtje (die hem is ontvallen - CP) eigenlijk een filosoof was’. Volgt de loftrompet van iemand die ongedwongen authentiek kon zijn, ‘ze was moedig als een leeuw... zij was het zonnetje in huis, ze had een stem als een nachtegaal... tanden - een rijtje parels - ogen, voetjes, een huid, wangen, tietjes, de benen van een hinde, heupen en billen om te boetseren. Vroeg of laat zou ze op z'n minst een belastinginspecteur aan de haak geslagen hebben.’

‘Onder de doden zijn er altijd wel een paar die de levenden dwars zitten,’ zegt Rameau.

Mij zit hij niet dwars.

■