Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 6]

Universele en vreemde geesten
Psychiatrie en traditie in de Derde Wereld

Vreemde zielen Een sociaal-psychiatrische verkenning in andere culturen door R. Giel Uitgever: Boom, 251 p., f 38,50
Christien Brinkgreve

Net als het in sommige feministische kringen nauwelijks voor mogelijk wordt gehouden dat mannen zinvol onderzoek zouden kunnen doen op het gebied van vrouwenzaken, zo wordt ook beweerd dat ‘witte’ onderzoekers ook maar beter kunnen afblijven van onderzoek naar etnische minderheden. Ze zouden toch niet in staat zijn iets van die vreemde cultuur te begrijpen, en vanuit hun beperkte etnocentrisme alleen maar oordelen en vooroordelen vellen waarvan die minderheden in het geheel niet gediend zijn.

Het is al een oude vraag in de sociale wetenschappen in hoeverre je deel moet uitmaken van een cultuur om er iets van te kunnen begrijpen, of dat je ook als buitenstaander waardevolle observaties kunt doen en inzicht verkrijgen in het leven van andere mensen. Inzicht in hun zieleleven vereist natuurlijk nog wel wat meer, en juist dat laatste is de laatste jaren met de sterke groei van etnische groepen in ons land van groot belang geworden. De overwegend blanke dokters op psychiatrische diensten zitten geregeld met de handen in het haar als er weer eens een Surinamer wordt binnengebracht aan wiens gedrag ze geen touw kunnen vastknopen, en van wie ze niet weten of hier nu die ‘winti’ aan het werk is of dat hij gewoon gek is. Surinaamse artsen en therapeuten hebben in dit opzicht een belangrijke taak als tolk en als opleider van Nederlandse hulpverleners om deze het abc bij te brengen van psychiatrie bij Surinamers.

Ook uit Vreemde Zielen van R. Giel, hoogleraar in de sociale psychiatrie in Groningen, valt veel te leren over gekte en psychiatrie bij mensen uit de Derde Wereld. Giel beschrijft hierin zijn ervaringen, eerst als gouvemementsarts in het voormalig Nederlands Nieuw Guinea daarna als psychiater in Ethiopië, en thans als adviseur bij verschillende projecten van de Wereldgezondheidsorganisatie. Het boek is een persoonlijk verslag van zijn bevindingen als arts in verre landen, in aanraking met psychiatrische stoornissen die hem in eerste instantie vreemd zijn. Tal van thema's, voor een deel eerder door Giel beschreven, komen in Vreemde Zielen aan de orde, zoals het uitdrijven van geesten en andere vormen van traditionele geneeskunde, psychiatrische epidemiologie, de psychotische zwerver en de reikwijdte van het psychoanalytisch model. De verbindende lijn tussen de hoofdstukken is hier en daar wat losjes, maar ze behelzen allemaal hetzelfde onderwerp: psychiatrie en psychiatrische problemen in andere culturen.

Het uitdrijven van geesten in Ethiopië. Foto uit Vreemde zielen

In veel van het onderzoek dat op de universiteit als wetenschappelijk geldt zijn de oorspronkelijke vragen nauwelijks meer te achterhalen, en de antwoorden vaak niet meer te vertalen in interessante bevindingen, maar gelukkig heeft Giel daar weinig last van. Hij heeft het niet afgeleerd om zich al die ‘gewone’ vragen te stellen, bijvoorbeeld of psychiatrische problemen in andere samenlevingen nu vaker voorkomen dan bij ons, en of psychisch gestoorden er beter af zijn in minder geïndustrialiseerde en verstedelijkte samenlevingen. Niet dat Giel ooit van die definitieve totaalantwoorden geeft. Zo behandelt hij de vraag naar het nut en het nadeel van inrichtingen en medicamenten (neuroleptica) door een aantal situaties uit zijn praktijk te beschrijven waaruit blijkt dat het er, zoals vaker in het leven, maar van afhangt: van de ernst en de duur van de kwaal, de armoede en de draagkracht van het gezin, de cultuur van de gemeenschap, en de afstand tot en kosten van de medische voorzieningen.

Giel bestrijdt hierbij enkele modieuze meningen als zouden neuroleptica en inrichtingen maar beter kunnen verdwijnen. Hij geeft een aantal overtuigende voorbeelden van de heilzame werking van medicamenten, zonder welke patiënten en hun hele gezin te gronde waren gegaan, maar ook navrante beschrijvingen van de slechte aansluiting tussen westerse medische voorschriften en traditionele levenswijzen. Zo is het verzoek om voor een poliklinische behandeling op gezette tijden zich weer bij de arts te vervoegen voor veel Afrikanen en Aziaten ondoenlijk: de reis is te lang, of ze hebben die tijd gewoon nodig om hun kostje bij elkaar te scharrelen.

Schokkend

Ook de onvermijdelijke analytische vraag naar de traumatische aanblik van de ‘oerscène’ - de geslachtsgemeenschap van de ouders - komt zijdelings aan de orde, en ook hier is het antwoord sterk praktijkgericht. In een land als Ethiopië kan de aanblik van dit gebeuren toch nauwelijks een erg schokkende ervaring zijn, aangezien ouders en kinderen het bed delen, en het verboden is in de open lucht de liefde te bedrijven vanwege de kwade geesten die hierdoor worden aangetrokken; dit laatste in tegenstelling tot Nieuw Guinea, waar de gescheiden levende mannen en vrouwen voor dit doel in de struiken verdwijnen.

Een van de terugkerende thema's in Vreemde Zielen is de vraag hoe vreemd patiënten uit de Derde Wereld voor ons zijn, en in hoeverre er door ons iets van hen te begrijpen valt. Giels ervaring was dat de verschillen wegvallen naarmate mensen meer gestoord zijn. Psychiatrische (in tegenstelling tot neurotische) stoornissen betreffen vooral het meest basale niveau van communicatie en interactie tussen mensen, en in psychiatrisch opzicht was het daarom daarginds niet erg veel anders dan hier. Wel viel het hem als psychiater in een vreemde cultuur aanvankelijk moeilijk om vast te stellen welk gedrag nu wees op een psychiatrische stoornis dan wel op een rituele trance of andere cultureel geëigende geestestoestand. Belangrijke aanwijzingen als hallucinaties en schemertoestanden ontvallen immers als criteria omdat deze verschijnselen ook tot de cultuur kunnen behoren. Toch valt psychische gestoordheid volgens Giel wel vast te stellen door na te gaan of de beleving of het gedrag voor de patiënt zelf nieuw en vreemd is, en vooral of het een afwijking vormt van de gebruiken binnen die samenleving. Gedrag dat psychiatrische betekenis heeft brengt ook de omstanders uit de eigen cultuur in verwarring. Zo beschrijft Giel het oordeel van een traditionele Nigeriaanse genezer over een hallucinerende man: ‘We konden die man met onze eigen ogen voor ons zien staan, en toch dacht hij dat hij in Abeokuta was (30 mijl verderop), dat ik zijn oom was en dat God hem vanuit de wolken toesprak. Ik weet niet hoe jullie dat noemen, maar wij noemen dat waanideeën en hallucinaties.’

Om zinnig te kunnen oordelen over afwijkende gedragingen en belevingen in andere samenlevingen moet je goed vertrouwd zijn met die culturen. Giel geeft de indruk veel te weten van de samenlevingen waarover hij schrijft, en bovendien - een bijzondere verdienste van zijn werk - weet hij antropologische en psychiatrische kennis en inzichten kundig te integreren. In dat opzicht is zijn werk voorbeeldig: de lezers worden niet eerst platgewalst door het onder psychiaters gebruikelijke diagnostische geweld, waaraan dan als kanttekening iets als een ‘sociale context’ of ‘culturele achtergrond’ wordt toegevoegd. Giel schrijft over mensen in verschillende samenlevingen die de regels van die samenleving omtrent gedrag en beleving overtreden. Hij beschouwt geestesziekte als pech die mensen kan overkomen; als een drama dat universele kenmerken heeft, maar niet overal op gelijke wijze en volgens dezelfde voorschriften wordt opgevoerd. De getroffenen houden zich aan de regels die hun cultuur hun voorschrijft, met de reserve of het drama dat van hen wordt gevraagd. Naarmate de ziekte ernstiger is krijgt deze, aldus Giel, meer universele kenmerken. Ernstige psychiatrische stoornissen die wij kennen, zoals schizofrenie en psychosen, komen ook in de niet-westerse wereld voor; evenals depressies, hoewel die, aldus Giel, daar vaker ‘gehuld zijn in een mantel van lichamelijke klachten’.

Giel eindigt zijn interessante reis langs de psychiatrie in de Derde Wereld met het veronderstellen van een zekere teleurstelling bij zijn lezers: ‘Wie aan het begin van dit boek hoopte dat men in de ontwikkelingslanden naar geheel eigen oplossingen zoekt, is er bekaaid afgekomen. Hij is misschien teleurgesteld dat men klaarblijkelijk doorgaans een medisch-wetenschappelijke boven een traditionele aanpak verkiest.’ Van beide benaderingen geeft Giel in Vreemde Zielen goede en slechte voorbeelden, maar zijn vertrouwen in de moderne geneeskunde lijkt tenslotte toch groter te zijn dan in veel van de traditionele behandelmethoden.

■