Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

Homoseksuelen als genieën
500 jaar seksuele geschiedenis in één grote hoed

Homosexuelen in de geschiedenis door A.L. Rowse Vertaling Mea Flothuis, nawoord Gerrit Komrij Uitgever: De Arbeiderspers, 324 p., f 49,50
Chris van der Heijden

Het maakt mismoedig om als mannelijke hetero het boek van Rowse over homoseksuelen in de geschiedenis te lezen. Je voelt je een domme klungel, een platvloerse vleeseter aan wie iedere schoonheid en zuiverheid voorbijgaan, voorbij moeten gaan om de doodeenvoudige reden dat je vrouw noch homoseksueel bent. Je voelt dat je iets mist, je weet niet precies wat en gaapt verbijsterd naar die kilometerslange optocht van exclusievelingen die aan je voorbijtrekt: geleerden, dichters, politici en andere hoogvliegers die niets anders dan hun homoseksuele geaardheid met elkaar gemeen (zouden) hebben.

Iedereen die ooit een mooi gedicht schreef, een zin fabriceerde die na tien jaar nog gelezen kan worden, een originele gedachte had, was volgens Rowse homoseksueel. Alle anderen zijn op hun best aardige tweederangsfiguren, maar meestal betreurenswaardige domoren of levensgevaarlijke gekken. En dat geldt zelfs voor Thomas Mann. ‘Geen sprankje humor,’ zegt Rowse van hem, ‘geen lichtheid van toets, nergens een gedenkwaardige zin, laat staan een epigram à la Wilde - je snakt naar de geestigheid van Forster.’ ‘Lust je nog peultjes’ zou Rowse hier aan toegevoegd hebben als dit zijn recensie was. Want zó is zijn stijl: die van een verbeten mopperkont en gelijkhebber die op zijn hoge leeftijd precies weet hoe de wereld in elkaar steekt en daar in orenkletsend proza wel even verslag van zal doen om ons, moderne sukkels, uit de droom te helpen. Uiterst amusant derhalve, maar even discutabel.

Honderd personen

De opzet van Homosexuelen in de geschiedenis is niet erg origineel: het boek bestaat uit een lange aaneenschakeling van biografische stukjes over geleerden, kunstenaars en politici tussen de Renaissance (Erasmus) en nu (Mishima). Rond deze ongeveer honderd personen vertelt Rowse alles wat hem invalt. Veelal zijn dat anekdotes - de een nog leuker dan de ander -, opgehangen aan een korte levensschets en een typering van het werk. Keer op keer wordt in deze biografietjes de sterke moederbinding beklemtoond en als we Rowse mogen geloven dan is zo'n binding bijna voorwaarde voor homoseksualiteit én genialiteit.

Ik zeg ‘bijna’ want Rowse doet zelden of nooit een veralgemenende uitspraak over de menselijke natuur of samenleving. Ja toch, één: de mens is de mens een wolf. En die kreet is tevens het motto van het boek. Rowse is een echte oude historicus, in die zin dat hij een leven lang de wereld heeft bestudeerd, weet dat algemeenheden kletspraatjes van logen en gogen zijn en die tot een simpele conclusie gekomen is: mensen zijn beesten, veel erger dan beesten; ze zijn grover en bovendien mismaakt door een verderfelijk orgaan dat ‘verstand’ zou moeten heten en dat de zetel van zulke stompzinnigheden als illusie en optimisme is. Dat is in de loop van de geschiedenis niet veranderd, zal ook nooit veranderen. En als mensen menen dat zoiets wel mogelijk is dan is chaos het enig mogelijke gevolg. ‘En zie nu de puinhopen van de schone wereld der progressieve illusie.’ Dat zinnetje in honderden varianten is het terugkerend adagio van het boek. Omdat de wereld nu eenmaal zo is, valt er niets anders te doen dan je af te zonderen en ‘aan me reet’ te roepen (Rowse is een eliteheer die trots is op zijn proletarische komaf). ‘Wat het publiek je ook kwalijk neemt, cultiveer het: dat ben je zelf,’ zegt hij met instemming in een passage over Cocteau. En over Henry de Montherlant: ‘Levend in een tijd van ontbinding en verval van de beschaving en haar waarden, werd hij des te sterker teruggedreven in zijn bolwerk van eenzaamheid, narcisme, solipsisme - wellicht nog de meest respect afdwingende reactie op de minderwaardige wereld van zijn tijd.’ ‘Van mijn tijd’ had er kunnen staan want De Montherlant werd acht jaar vóór Rowse geboren, in 1896.

Der Fall der Verdammten door Richard Edmont Flatters (1822-1878), uit: L'Amour bleu, Die homosexuelle Liebe in Kunst und Literatur des Abendlandes door Cecile Beurdeley)

Maar gelukkig loopt er langs die eeuwenlange vunzigheid een broze draad die weliswaar aanhoudend gebroken en vertrapt wordt, maar nooit verpulverd. Hij wordt vastgehouden door eenzame buitenstaanders, verschoppelingen die soms wat steun aan elkaar hebben, meestal alleen trots kunnen putten uit hun anderszijn. Want als die wereld zo smerig is en je behoort er niet toe, dan is dat toch fantastisch!

De Cambridge-apostelen

Homosexuelen in de geschiedenis is een uiterst vermakelijk boek. Tijdens het lezen heb ik talloze keren gebulderd van het lachen en zonder twijfel is dat ook de bedoeling van Rowse geweest. Voor hem is geschiedschrijving een kunst en zijn stijl en humor (oh no, no English but Cornish!) bepalend voor de kwaliteit. Wat te denken van de volgende zin over de Cambridge-apostelen, de Bloomsbury group. ‘Er was een fraai gebouwde roeier op wie hij (Lytton Strachey) verliefd was, Ralph Partridge; maar vergeefs want die was hetero en getrouwd met Dora Carrington, op wie Gerald Brenan verliefd was, ook vergeefs, want zij was weer verliefd op Lytton, óók vergeefs.’ Hoe vermakelijk ook, dit boek staat vol opmerkingen waar je een vraagteken bij kan zetten. Sterker nog: de gedachte waar deze brokkelige studie op drijft is op zijn minst uiterst discutabel en waarschijnlijk onjuist.

Rowse is een oer- en oerconservatieve man. Hij leeft nog in de wereld van vóór 1914. ‘Wie het leven daarvóór niet had gekend, wist niet ce que c'était que la douceur de vivre.’ Hij gelooft dat de modernisering uitsluitend wanprodukten opgeleverd heeft: de dekolonisatie is een farce; oorlog is zuiverend; massacultuur is verwoestend; de Vrede van Versailles was veel te gematigd. Natuurlijk werkt het op de lachspieren als iemand zo denkt en dat ook onverbloemd meedeelt. Of hij gelijk heeft doet hier niet ter zake (in sommige opzichten heeft hij het ongetwijfeld), beter is het hem met eigen middelen om de oren te slaan. Nee, want het is zinloos, zoiets als wensen dat stenen omhoog vallen.

Belangrijker is dat de centrale stelling van Homoseksuelen in de geschiedenis niet klopt. Die stelling is bijna een tautologie: homoseksuelen zijn genieën - genieën zijn homoseksuelen. Wat denk ik wèl waar is - maar je moet zoiets heel voorzichtig stellen - is dat alle homoseksuelen buitenstaanders geweest zijn en dat de voornaamste prestaties op intellectueel en kunstzinnig gebied door buitenstaanders geleverd zijn. In ieder geval niet door mensen die in hun kringetje bleven en de normen van dat kringetje propageerden. Maar je kan op vele manieren buitenstaander zijn: door geloof, door ballingschap, door puur-intellectuele isolatie, door duizend en één dingen. En ook door je seksualiteit.

Nieuw jasje

Vanuit historisch oogpunt is er ook nogal wat op dit boek aan te merken. Door de biografische opzet waarvoor Rowse gekozen heeft lijkt het erop dat de wereld alleen uit individuen bestaat. Structuren, lijnen, patronen zijn er niet. Enkel briljante figuren, voor hen draait de aarde om zijn as. De romantische genie-mythe in een nieuw, seksueel jasje...

Bovendien is het zeer de vraag of het wel mogelijk is om 500 jaar seksuele geschiedenis in één grote hoed te gooien. Rowse beweert van wel omdat de menselijke natuur volgens hem een constante is, maar daarvan ben ik niet een, twee, drie overtuigd. Talloze recente studies in wat men de mentaliteitsgeschiedenis noemt beklemtonen tenslotte het tegenovergestelde: dat de menselijke natuur een produkt van vele factoren is, waaronder de biologische. Het zou met andere woorden wel eens kunnen zijn dat Marlowe en Lorca minder met elkaar te maken hebben dan het simpele woord ‘homoseksueel’ suggereert; dat het de vervlakkende werking van de taal ('n begrip, 'n noemer) is die overeenkomsten doet vermoeden die er helemaal niet zijn. De aloude analytische valkuil met andere woorden.

Het laatste en belangrijkste punt van kritiek is Rowses isolatie van een bepaalde groep als ‘beter’ dan andere groep. Zoiets kan gemakkelijk in zijn tegendeel omslaan: filosemitisme en antisemitisme - om maar het meest voor de hand liggende voorbeeld te noemen - liggen dichter bij elkaar dan men zou denken. En daarom is deze vermakelijke studie van Rowse uiteindelijk een even amusant als gevaarlijk boek.

■