Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 6]

Belachelijk en vulgair dol op leven
Portret in brieven van de uitzonderlijke Clarkey

Clarkey A Portrait in Letters of Man Clarke Mohl (1793-1883) door Margaret Lesser Uitgever: Oxford University Press, 235, p., f 76,65 Importeur: Nilsson & Lamm
Diny Schouten

‘(...) als er geen boeken meer zouden zijn, zou het maar het beste zijn, zo snel mogelijk begraven te worden.’ Mary Clarke Mohl was tachtig jaar toen ze deze prachtige zin schreef aan een veel jongere vriendin en protégése, Mary Simpson. Toen ze tweeëndertig was, dacht ze er al net zo over: ‘Dat is waarnaar ik op zoek ben in boeken, geïntroduceerd te worden in levens die heel erg verschillen van mijn eigen leven - het mijne verveelt me tot gek wordens toe.’

Mary Mohl werd negentig, en ze las tot haar dood zonder bril. Haar passie voor boeken moet haar gedurende haar lange en welbestede leven - ze was bevriend met alle grote namen uit de Franse Romantiek - behoed hebben voor de melancholie en diepe wanhoop waaraan ze geneigd was zich over te geven. Margaret Lesser stelde een bewonderenswaardig portret in brieven samen van een talentvolle, onconventionele negentiendeeeuwse ‘salonnière’, wier opvattingen en optreden een opwindende weerlegging vormen van iets wat je al te vanzelfsprekend gelooft: dat de ‘gentlewomen’ uit het tijdperk van koningin Victoria zich zonder uitzondering gedroegen als heldinnen uit de romans van Jane Austen en Charlotte Brontë. Hier is er een die, zonder fortuin en met de laagst mogelijke maatschappelijke status (die van ongehuwde vrouw boven de dertig), op eigen kracht ontsnapte aan het soort lot waarvoor zij en haar ongetrouwde soortgenoten in de wieg werden gelegd: compagne te moeten zijn voor een ziekelijke moeder, met, mocht die overlijden, het deprimerende vooruitzicht gedwongen te zijn een positie als gezelschapsdame aan te nemen, of - Mary wist niet wat ze erger vond - genadebrood eten in het huis van een stijf-deftige evangelische zuster.

Vastberaden

Tot haar vijfenveertigste wanhoopte ze eraan of ze ooit een zinvol bestaan zou kunnen creëren op de manier zoals ze dat voor zich zag: geen leven dat opgeofferd werd aan een roeping als die van Florence Nightingale (die ze van heel nabij kende), maar toch een bezigheid die haar in beslag zou nemen. ‘Was ik maar een man!’ verzucht ze in een brief, ‘hoe heerlijk zou het zijn om een druk leven te hebben, in plaats van bij het haardvuur te zitten dagdromen.’ Ze haatte zichzelf omdat haar leven tussen haar vingers glipte, gevuld als het werd met boodschapjes en het onderhandelen met winkeliers en hôteliers, terwille van haar moeder. Florence Nightingale, door Mary gesteund in haar verzet tegen een geshockeerde familie, beschrijft met vermakelijke weerzin het soort bestaan dat de omgeving geschikt achtte voor meisjes als zij, het leven zoals haar moeder en zuster het doorbrachten, ‘liggend op twee sofa's, elkaar vertellend zich niet te vermoeien met het in water zetten van bloemen’.

Maar het lot was Mary op twee manieren goed gezind: ze werd, hoewel in Engeland geboren, in Frankrijk opgevoed, en ze beschikte over een vastberaden karakter. Als ze zich in december 1840, zevenenveertig jaar oud, alleen en bijna zonder geld in Parijs bevindt, schrijft ze aan haar vriendin Mrs. Reid: ‘Wat een miserabel weer voor een lichaam zonder dividend, dat op brandstof wil besparen! De kou perst mijn ziel uit me, en brandstof besparen is uitgesloten. Ik moet mijn aandelen verkopen of ik weet niet wat doen - mijn debiteuren afpersen of me als gezelschapsjuffrouw verhuren aan een of andere lady - gegeven dat die even kouwelijk is als ik. Ik word géén gezelschapsjuffrouw bij een van jullie snuivende opendeuren-en-ramen-ladies, partizanen van het heilzame, die je van kou laten doodgaan teneinde de kamers gezond te houden, zoals mijn zuster.’ Energiek en ondernemend doel Mary alles om aan zulk een troosteloze toekomst te ontsnappen. Ze neemt lessen in portrettekenen, om daar indien nodig van te kunnen bestaan, ‘want toen ik dacht dat mijn ondergang mij in het gezicht staarde, besloot ik dat als ik afhankelijk zou moeten worden van vrienden, dat niet zonder harde strijd zou gebeuren’. Gelukkig stegen haar aandelen weer enigszins in waarde, voldoende rente opbrengend voor een sober bestaan, voldoende zelfs voor wat ze het liefste deed, en waarvoor ze een buitengewoon talent bezat: mensen ontvangen. Een comfortabeler financiële situatie ontstond toen ze, op vierenvijftig jarige leeftijd, trouwde met professor Julius Mohl, archeoloog en oriëntalist, die overigens al meer dan twintig jaar tot haar vriendenkring behoorde. Haar ‘salon’ werd bezocht door politici, schrijvers, geleerden, schilders, filosofen. Men verwondert zich over hun namen: Chateaubriand, Mérimée, Stendhal, Hugo, Toergenjev, Constant, Thiers, Louis Blanc, Thierry, Tocqueville, Sainte Beuve, Taine, Renan, Guizot, Villemain, Ary Scheffer, J.J. Ampère. Er waren ook Italiaanse, en uiteraard Engelse vrienden: Manzoni, John Stuart Mill, Harriet Martineau, Mrs. Gaskell.

Salon

Hoe kreeg ze het voor elkaar? Wel was Parijs omstreeks 1830 ongeveer zo groot als Amsterdam nu (± 800.000 inwoners), en vormden de intellectuelen een kleine kring waarin de meesten elkaar kenden. Maar hoewel ze niet mooi was (wel had ze een mooie roze-witte teint, zegt Lesser), moet Mary bijzondere aantrekkelijkheden hebben bezeten, en dat ze Engelse was gaf haar in Franse ogen iets exotisch - het was de tijd waarin met Scott en Byron gedweept werd, en Shakespeare voor het eerst, voorzichtig, geïntroduceerd werd als iets heel nieuws. Om haar uiterlijk bekommerde ze zich niet erg (Guizot zei over haar dat ze dezelfde kapper had als zijn terrier). Ze had het geluk van een levendige geest en een onconventionele maar innemend, zelfbewuste manier van optreden, en het misschien nog wel grotere geluk dat die in Frankrijk naar waarde werd geschat.

Hoezeer het een zegen was om als vrouw in Frankrijk en niet in Engeland te wonen, besefte ze terdege. Ze schreef er zelfs een boek over, haar enige. Het verscheen in 1862, toen ze bijna zeventig was. Het was een biografie van Madame Récamier, met wie ze bevriend was geweest, en wier vermaarde salon voor haar het equivalent had betekend van wat nu een universitaire opleiding zou zijn. In feite was Mary's eigen salon een voortzetting van die van Jeanne Récamier, en het boek een hommage. Maar Mary Mohl schreef haar boek ook als een studie van de positie van vrouwen op het continent, met extra aandacht voor de twaalfde eeuw (‘toen de ridderlijkheid begon’), en de zeventiende eeuw (het tijdperk van de précieuses, ‘die Frankrijk tot op zekere hoogte zedelijk verbeterden’).

Mary Clarke Mohl, zelfportret, 1831

De positie van de Franse vrouw, betoogde ze, verschilde veel met die van de Engelse, tegenover wie minachting gebruikelijk was. Mary verduidelijkte haar standpunt in reacties op kritiek die ze kreeg van haar Engelse correspondenten, brieven die zijn opgenomen in dit boek. In Engeland, schrijft ze verontwaardigd, wordt de conversatie van vrouwen in het geheel niet op prijs gesteld, en erger nog, geheel genegeerd. De dochters tellen er niet als erfgenamen, en worden zo uitgeleverd aan de genade van hun broers en schoonzusters. Vrouwen zijn er niet handelingsbekwaam, ze hebben geen geld en ze hebben hun echtgenoten maar te gehoorzamen. Maar dan Frankrijk! ‘Er zijn natuurlijk uitzonderingen, maar de publieke opinie plaatst ze hier in een heel andere positie. Meer speciaal komt het in niemands hoofd op dat vrouwen geboren zouden zijn om kinderen groot te brengen en het manvolk te verzorgen.’

Toch zijn de minder betogende brieven natuurlijk leuker. De charme ervan is vooral gelegen in Mary's hoogstpersoonlijke, ongrammaticale stijl. Er zijn veel brieven aan de grote passie van haar leven: de eenentwintig jaar oudere Claude Fauriel. Het was een liefde die haar ongelukkig en wanhopig maakte, en bij tijden opstandig. Fauriel weigerde haar te trouwen, misschien omdat hij niet voldoende van haar hield, misschien omdat hij nauwelijks inkomsten had. Politieke omstandigheden verhinderden dat zijn buitengewone begaafdheden universitaire erkenning vonden; pas na de revolutie van 1830 werd hij hoogleraar in het Sanskriet aan de Sorbonne.

Heel aantrekkelijk in deze bescheiden maar effectieve keuze uit Mary's correspondentie en dagboek (aan het einde van de vorige eeuw en in het begin van deze eeuw verschenen al eerder collecties) zijn ook de brieven die Mary en haar correspondenten wisselden ten tijde van de vele revolutionaire gebeurtenissen waarvan ze ooggetuige was: de revolutie van 1830, die van 1848, het debâcle van het Tweede Keizerrijk, en de burgeroorlog die uitbrak tijdens de Commune van Parijs.

Om nog een reden is het een genoegen geïntroduceerd te worden in het leven van Mme Mohl. Ik tenminste vond het heel leerzaam om te zien hoe Mary haar onmiskenbare talent voor het onderhouden van gezelschap cultiveerde. Lesser noemt haar salonactiviteiten een ‘carrière’, daarmee aangevend dat Mary's aanpak alle kenmerken van professionalisme vertoonde, haar talent vergelijkend met dat waarover een huidige televisiepresentator moet beschikken. ‘Geschikte gasten werden zorgvuldig bij elkaar gezocht, gespreksonderwerpen voorbereid, de discussie bekwaam uitgelokt, zij die aan het begin van hun carrière stonden voorgesteld aan gevestigder personen, de beroemdheden van het ene land in contact gebracht met de beroemdheden uit een ander.’ Het heeft iets gemeen met alle andere chefs-d'oeuvre, schrijft Mary zelf ergens, als ze beschrijft hoe een slecht trekkende schoorsteen haar kamers vol rook had gezet, ‘een kleine toets van het toeval, een klein iets dat buiten het bereik van de kunst valt, geeft ze soms meer effect dan alle berekeningen en voorzorgen’. De laatste helft van haar leven werd er zeer gelukkig door, in een brief aan Mary Simpson heet het zelfs een keer: ‘Ik ben belachelijk en vulgair dol op leven.’ Ze noemt haar salon ‘nuttiger dan geld weggeven’. Ze kreeg er veel voor terug, het antwoord op de vraag die haar eerste levenshelft zo melancholiek maakte: ‘Hoe te leven.’

■