Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

Lisa Alther

Van spreekuur naar spreekuur
Lisa Althers vrouwen bij de psychiater

Other Women door Lisa Alther Uitgever: Alfred Knopf, 336 p., f 65.- Importeur: Van Ditmar
Rudi Wester

Voor veel Amerikaanse schrijvers heeft de muze de laatste decennia een vruchtbare werkplek: de divan van de psychiater. Philip Roth worstelt er al jaren als de engel met Abraham. Schrijfsters, verwikkeld in het doolhof van feminisme, moederschap, homoseksualiteit en scheidingen, proberen er de draad van Ariadne weer op te pakken. Zo gaf Judith Rossner in haar roman August bijna letterlijk de gesprekken weer tussen een psychiater en een negentienjarig meisje dat door twee lesbiennes opgevoed was. Lisa Alther (1944) moet door die roman onaangenaam getroffen zijn, want haar Other Women volgt vrijwel hetzelfde stramien, al doet zij het beter.

Het is van Alther bekend dat ze lang en grondig aan haar boeken werkt. Al in 1981 zei ze tegen Bibeb: ‘De weerstand tegen homoseksuele relaties is krankzinnig. Het gaat erom dat je een ander bemint, niet van welke sekse die ander is. Er is zo weinig liefde in de wereld.’

Het klinkt wat onaardig maar ik zou zeggen: als een akela is ze in Other Women tegen deze weerstand ten strijde getrokken. Liet ze in Original Sins (1981, vert. bij Bert Bakker: De kasteelboom) nog in een weids panorama de maatschappelijke ontwikkelingen in de jaren zestig en zeventig zien, deze roman beperkt zich weer voornamelijk tot twee individuen. De ene, Caroline Kelley, verpleegster op de eerste-hulpafdeling in een ziekenhuis, is de ouder geworden Ginny Babcock uit Althers eersteling Kinflicks (1976, vert, bij Bert Bakker: Dikker dan water). En dan niet de ruige, wilde Ginny Babcock maar het meisje dat vlak voor de dood van haar moeder door haar afgewezen werd. Ze moest het maar eens alleen doen. Is haar dat gelukt? Nee, want de tweede hoofdpersoon in Other Women is de psychiater Hannah Burke.

De reden die Caroline opgeeft voor haar overstap naar de divan laat aan duidelijkheid niets te wensen over: ‘Ze had alle door-snee-middelen geprobeerd: huwelijk en moederschap, appeltaart en monogamie, bigamie en polygamie; consumentisme, communisme, feminisme, en God; seks, werk, alcohol, drugs en echte liefde. Alles was leuk voor een tijdje maar hield uiteindelijk de wanhoop niet buiten de deur. Het enige middel dat ze nog niet geprobeerd had, was psychotherapie.’

En zo mogen we, van spreekuur tot spreekuur, de ontwikkeling van de wanhopige Caroline tot een Stevige Zelfbewuste Vrouw meemaken. Ook het leven van de psychiater, Hannah, blijft niet buiten schot, de twee vrouwen zijn aan elkaar gewaagd wat rampen en mislukkingen betreft. Maar Hannah staat zo langzamerhand met haar vijfenvijftig jaar redelijk in het leven (‘De beste therapie, denk ik wel eens, is ouder worden maar dat is een te langdurige sessie’), terwijl Caroline nog hevig zoekende is. Ze is getrouwd geweest met een arts die alleen maar naar de oproep-pieper van het ziekenhuis luisterde en niet naar haar. Met haar twee kinderen zoekt ze daarna haar toevlucht bij de politiek-bewuste, hasjrokende David die echter zijn zelfontplooiing vooral in de orgasmes van andere vrouwen zoekt. Uiteindelijk vindt ze een warm tehuis - en dat niet alleen - bij Diana. Maar ook Diana wil nu een ander vriendinnetje. Op dit punt van haar leven aangeland, roept ze de hulp in van Hannah.

Verloren ronddolen

Om eventuele misverstanden uit de weg te ruimen: Alther beschrijft het verloren ronddolen van Caroline uitstekend, dat is haar wel toevertrouwd. Ze heeft een soepele stijl, gaat heikele onderwerpen niet uit de weg en gooit aardig wat Amerikaanse heilige huisjes omver. Helder en, vergeleken met Kinflicks, evenwichtiger en minder modieus laat ze de verschillende keuzes waarvoor Caroline zich gesteld ziet de revue passeren. Veel last van reflectie hebben haar heldinnen niet maar de scherpe, uitstekende dialogen ondervangen dat euvel. De maatschappelijke druk op ‘anders-zijn’, de consequenties voor kinderen, de invloed van de ouders: ze behandelt het allemaal keurig. De allesbegrijpende en doorvorsende psychiater is daarvoor natuurlijk een uitstekend handvat.

En toch

En toch, en toch wringt er altijd iets in haar boeken. Is het de sterk optimistische moraal? De literaire opzet? De roman komt bijvoorbeeld moeizaam op gang omdat ze aan de gedachten van zowel de psychiater als de cliënt evenveel gewicht verleent. Het vertelperspectief wisselt in het begin soms óm de zin. Moet Caroline over haar jeugd vertellen? Boem, meteen een jeugdherinnering van de psychiater eroverheen. Ja, wie helpt wie, denk je dan. Ongetwijfeld heeft Alther willen laten zien dat de psychiater ‘ook maar een mens is’ - aan het eind pleegt een collega-psychiater opeens zelfmoord, een in het verhaal niets ter zake doende gebeurtenis - maar in literair opzicht werkt het verwarrend. Bovendien wordt de keuze naar wie je voorkeur uitgaat, op deze manier zó lang uitgesteld dat je ze ten slotte allebei niet meer aardig vindt. Dat is, denk ik, mijn voornaamste bezwaar tegen die Andere Vrouwen van Alther: ze zijn zo zwart-wit getekend, zo ingevuld door haar situaties dat je er niet warm of koud van wordt. Al na drie bladzijden weten we van Hannah, de psychiater, dat ze op vierjarige leeftijd haar moeder aan tyfus verloren heeft, dat haar vader haar in de steek liet toen ze vijf was, haar eerste echtgenoot in de Tweede Wereldoorlog gesneuveld is en twee van haar kinderen om het leven gekomen zijn door koolmonoxyde-verstikking.

Simplistisch

En nóg voegt Alther er het zinnetje aan toe: ‘No more surprises in her life if she could help it. Which she knew she couldn't.’ Waarmee ze suggereert dat de huidige echtgenoot van Hannah wel onder de tram zal komen, haar twee andere kinderen aan de drugs geraken en ook zij verscheurd zal worden tussen de keuze: homo of hetero. Ik bedoel maar, het is zo véél. En het effect is tegengesteld aan wat ze beoogt: hoe groter de complexiteit aan gebeurtenissen, hoe eendimensionaler de personen worden. Ze worden enigszins simplistisch. Caroline zit zo in de problemen omdat haar ouders al het leed van de wereld verhielpen maar geen aandacht hadden voor haar. Prachtig, maar Alther illustreert dat door Caroline weer eens een kerstdiner van haar ouders te laten bijwonen en dan verzandt het in een oppervlakkige beschrijving van een paar daklozen aan tafel en een tekort aan doperwtjes. Caroline probeert het nog eens met een man, maar waarom kiest ze dan weer een arts met een oproep-pieper? Zo komt ze zéker tot de conclusie: ‘Kapitalisme was niet het probleem. Racisme was het niet. Nationalisme was het niet. Mannen waren het.’ Langzamerhand wordt het haar duidelijk dat zij zelf het grootste probleem is en dan loopt de roman meteen ook veel soepeler, maar ondertussen is er al heel wat water naar de zee gestroomd. Al de wereldproblemen die ook Caroline steeds op haar schouders nam - de massale zelfmoord in Jonestown, Viëtnam, de honger in Tsjaad - worden uiteindelijk door de psychiater ontmaskerd als een vlucht voor zichzelf, ‘going cosmic’. Ze moet haar eigen krachtige ik ontdekken en de liefde voor de ander, mannelijk of vrouwelijk, komt dan van zelf wel.

En zo geschiedt. Het beeld van een sterke, competente vrouw (al moet ik tot mijn afgrijzen wel zeggen dat ze overweegt een cursus in macramé te gaan volgen en van de eerste hulp naar de kraamafdeling wil gaan) wordt op de laatste pagina als op een presenteerblaadje opgediend.

Other Women is wat dat betreft dus een voorbeeldige ontwikkelingsroman. Geen liefdesromannetje, waar de psychiater zo verzot op is en die ze - o symboliek - aan het eind in het vuur werpt. Eerlijk zijn en moedig alle rottigheden onder ogen zien, dan zal het waarachtig wel gaan, lijkt de boodschap van Alther. Het is een mooie levensvisie maar hij wordt in deze roman met een beetje te veel ‘overkill’ de lezer opgedrongen.

■