Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 9]

Spattend frituurvet
De hardhandige esthetiek van Ralph Steadman

Richard Nixon

Omslag Rolling Stone, november 1971

Between the Eyes door Ralph Steadman Uitgever: Jonathan Cape, 240 p., f 54,05
Hans Mulder

Kenmerkende tekeningen ontbreken, andere zijn door elkaar gegooid, de chronologie is niet erg duidelijk, een behoorlijke bronvermelding is achterwege gelaten en het verband tussen teksten en tekeningen lijkt soms duister, maar de tekenaar heet Ralph Steadman. Kortom Between the eyes, dat een overzicht geeft van zevenentwintig jaar werk van de Engelse satirische tekenaar, is toch weer een prachtig boek geworden.

In 1979 mopperde Martin van Amerongen in deze krant over de vele feitelijke fouten die Steadman in zijn album Sigmund Freud had gemaakt. Ik heb me over die kritiek verbaasd, want volgens mij waren zowel tekeningen áls tekst als een karikatuur van de werkelijkheid bedoeld. Freud was geen gewone biografie, noch I Leonardo, (het vorig jaar verschenen album over Leonardo da Vinci) noch Between the eyes zelf. Freud en Leonardo waren niet alleen boeken over een bijzondere psycholoog en een geniale kunstenaar/geleerde, maar ook over de psychologie, humor, kunst en wetenschap in het algemeen. Zo is ook Between the eyes meer dan alleen een boek van Steadman over Steadman. Het vertelt bovendien iets over plaats en functie van het satirische tekenen in de moderne maatschappij.

Hoewel het om ouder werk gaat, is dit overzichtsalbum in zekere zin toch een nieuw boek geworden, juist omdat Steadman een en ander door elkaar heeft gegooid en naar andere verbanden tussen tekst en tekening heeft gezocht. Hij heeft er naar gestreefd een portret samen te stellen van ‘de’ satirische tekenaar volgens zijn eigen norm. Ralph Steadman heeft zijn overzicht verdeeld in een groot aantal korte hoofdstukken, waarin telkens een groep tekeningen onder één noemer verzameld is en die vergezeld wordt van teksten, die soms wel en soms niet daarop een duidelijke betrekking hebben. In deze hoofdstukken lopen biografie en thematiek van het werk door elkaar heen: het gaat niet om ‘leven én werk’, maar om ‘leven is werk’. De reizen naar de Verenigde Staten bijvoorbeeld leveren zowel hoofdstukjes op over feitelijke, te dateren gebeurtenissen, maar resulteren eveneens in passages over thema's als machtspolitiek, geld en wonen.

De bijgevoegde teksten, waarvan de in Rolling Stone verschenen Gardening Tips wat mij betreft voor een groot deel weggelaten hadden kunnen worden, vormen nadere illustraties van de getekende motieven en thema's. Voor degenen, die het vroegere werk van Steadman niet kennen, zal het verband soms niet altijd duidelijk zijn, hoewel nauwkeurig lezen toch wel een suggestief en logisch geheel oplevert. Het hoofdstukje met tekeningen, die Steadman in 1967 en 1972 maakte voor respectievelijk Alice in Wonderland en Alice through the looking glass is daarvan een voorbeeld. Aan deze tekeningen is het verhaaltje De Uienverkoper toegevoegd, dat de ontmoeting van de tekenaar met een geflipte revolutionair in een pub beschrijft. Er is hier sprake van een soort literair rijm. De revolutionair, de dromer, is een moderne Alice, die op zijn tocht door een voor hem vreemde wereld de Uienverkoper en de Artiest ontmoet, zoals Alice het Witte Konijn en de Maartse Haas. De manier, waarop Steadman een en ander beschrijft, roept herinneringen op aan de schrijfstijl van Lewis Carroll. Dat is geen toeval. Bij de tekeningen over de rechtszitting van Patricia Hearst op de pagina's 102 en 103 suggereert de tekenaar een nog duidelijker verband door er de dialoog voor de rechtbank uit Alice in Wonderland aan toe te voegen.

De hierboven genoemde voorbeelden kenmerken de artistieke ontwikkeling van Steadman. In de jaren vijftig en zestig was hij in feite een ‘dienstbare’ tekenaar. Hij tekende cartoons in de stijl van tekenaars als Giles en Hoffnung, François en Chaval, dat wil zeggen grappen voor een groot publiek in een al aanvaarde stijl. Daarnaast was hij illustrator, iemand die van een tekst afhankelijk is. Zijn tekeningen over Alice in Wonderland, waarvoor hij een prijs kreeg toegekend, waren weliswaar bijzonder knap, maar stonden uiteindelijk in dienst van hetgeen Lewis Carroll had opgeschreven, terwijl ook de geest van sir John Tenniel, de oorspronkelijke illustrator, nog door het tekenwerk zweefde. In 1972 echter maakte Steadman voor Through the looking glass zeer eigenzinnige illustraties, die het klassieke verhaal tot een andere, haast modern-psychedelische roman omvormden. De ontwikkeling naar zelfstandigheid zette zich de volgende jaren door. In Freud en Leonardo eigende Steadman zich het leven en werk van anderen toe en maakte er zijn verhaal van. In Between the eyes zegt hij ook over Leonardo: ‘Ik zou het in de eerste persoon schrijven. Ik zou door zijn ogen kijken. Dan zou ik weten hoe het echt voelt - deskundigen kunnen me dat niet vertellen.’ In dit boek wordt de cirkel gesloten. Carroll wordt dienstbaar aan Steadman, tekst wordt illustratie. In de tekeningen is dat letterlijk

[p. 10]

te zien. Ralph Steadman is een kunstenaar die al tekenend méé- en herschrijft. De lijn die hij op het papier neerzet, wordt van beeld tot woord. De krasserige teksten vormen één geheel met de voorstelling.

Portret van Hunter Thompson

In de inleiding van het album America uit 1974 merkt de journalist Hunter Thompson, een goede vriend van Steadman met wie hij verschillende keren samenwerkte, op, dat de tekenaar ‘deel van het verhaal wordt’. Nog meer dan de als heet frituurvet van het papier spattende lijnen en vlekken blijkt dat uit deze persoonlijke, in handschrift toegevoegde teksten. Behalve cartoonist, illustrator en, in zekere mate, journalistiek schrijver, is Steadman vooral satirisch tekenaar. Daarin is hij ook het persoonlijkst met zijn heftige uitvallen tegen politieke en maatschappelijke misstanden. In de flaptekst van Between the eyes wordt over hem gesproken als een schaap in wolfskleren. Ik denk dat het net andersom is. Achter het zachtmoedige uiterlijk van Steadman verbergt zich een vinnig criticus. Ergens in zijn boek tekent hij een ontwerp voor een familiewapen ‘Bless the meek’ van een gevleugeld schaap dat zich op een verbijsterde adelaar stort. En het is jammer dat juist die ene prachtige tekening van de Watergate-hoorzittingen uit America waarop Steadman en Thompson samen op de achtergrond voorkomen, niet in dit boek is opgenomen. Want daar verschijnt de tekenaar als een duivels kereltje loerend naar zijn prooi, de leugens kotsende getuige met zijn advocaat.

Evenals zijn Engelse collega Gerald Scarfe gooit Steadman potten kokende olie over zijn slachtoffers heen. Nog nasissend wordt ons het resultaat getoond: wanstaltige, opgeblazen figuren, bezoedeld met rose en rode vlekken en onontkoombaar gevangen in beschuldigende zwarte krassen. Deze extreme, anarchistische stijl heeft niet alleen met de woede van de tekenaar te maken. Het tekenen in een zo superkarikaturale maat houdt ook verband met het verschuiven van de acceptatiegrens bij het publiek. Wie de hedendaagse lezer, en zeker die van de bladen waar Steadman voor tekende, zoals Private Eye, de Observer, de New York Times of Playboy, nog wil treffen, moet zich wel bedienen van een overtreffende trap in vorm en inhoud.

Het is ook niet zo, dat deze tekeningen in een wilde, ongecontroleerde opwelling worden vervaardigd. In Between the eyes vertelt Steadman iets over zijn artistieke bronnen. Met name het zien van het werk van Georg Grosz en John Heartfield en de film The age of gold van Luis Buñuel betekende voor hem de ‘real stimulus’. Deze kunstenaars hadden te maken met Dada en het surrealisme, waarbinnen een ‘omverwerping van alle waarden’ plaatsvond, zowel in poltiek-maatschappelijk als artistiek opzicht. Hoewel de tekenaar dit niet noemt, kan ook gewezen worden op zijn relatie met de kunst van zijn eigen tijd. Steadmans werk sluit artistiek aan bij dat van kunstenaars als Rauschenberg, de pop art van zijn landgenoot Hamilton en heeft eveneens te maken met de absurde humor van Monty Python. In de relatie met de grote ‘Kunst’ speelt zijn satirische werk zeker geen ondergeschikte rol. Integendeel, zijn tekeningen, evenals die van Scarfe, maar ook die van anderen als Paul Flora, Ronald Searle, Tomi Ungerer, David Levine, Sempé of Hans Georg Rauch, vormen een kunst apart. En nog voor iemand ooit gehoord had van de zogenaamde ‘Wilden’, waren het met name Steadman en Scarfe al, die hadden aangetoond hoe extreem er met lijn en kleur omgesprongen kon worden.

Maar bij dit soort tekenwerk gaat het niet in de eerste plaats om een wedijveren met de museumkunst en het esthetisch haantje-de-voorste zijn. Steadman wil ons niet in maar tússen de ogen raken. Die schuttersterm klinkt agressief, maar juist in het gebied waar we getroffen worden, liggen onze hersenen. Between the eyes is met name voor routineuze politici en vermoeide intellectuelen een uitstekende stimulans om die weer eens te gaan gebruiken.

■