Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 8]

Majoor Sas en de struisvogels
Kan men iemand voor gevaar waarschuwen?

De geheime imformant Berlijn 1939 - 10 mei 1940 door J.G. de Beus Uitgever: Ad Donker, f 24,50
Jan Meyers

Brengers van jobstijdingen kennen geen welkom. In oude tijden maakten despoten hen soms een kopje kleiner - uit hoofde van een soortgelijke primitiviteit als waarmee eenvoudigen van geest de schurk van het stuk het liefst zouden villen. In De geheime informant schildert J.G. de Beus, diplomaat in ruste, de scepsis en de weerzin die de Nederlandese militaire attaché te Berlijn ten deel viel van de kant van degenen die hij waarschuwde voor Hitlers agressieve plannen. Het is het bekende, maar alijd weer verbijsterende verhaal van majoor Sas die dank zij zijn vriendschap met de Abwehr-officier Hans Oster de overval op Denemarken en Noorwegen en die op Nederland en België kon aanzeggen. Oster, de informant, was een patriot van conservatieve signatuur. Hij was erop uit te bevorderen dat ‘das Schwein, zoals hij Hitler noemde, tot heil van Duitsland en de wereld zo snel mogelijk ten val kwam. Hij hield van Nederland, omdat het na de Eerste Wereldoorlog zijn geliefde keizer gastvrijheid had betoond. Dat de Gestapo geen lucht kreeg van de contacten-Oster-Sas was geen gering wonder: de heren gingen vrij amateuristisch te werk; zij dineerden in het openbaar met elkaar, discretie was niet de opvallendste eigenschap van Sas die bovendien zijn negentienjarige zoon als go-between liet optreden.

Het boek van De Beus ontleent in hoge mate zijn waarde aan het feit dat het geschreven is door iemand die erbij is geweest; in die cruciale periode was hij tweede gezantschapssecretaris in Berlijn. De geheime informant is een uittreksel van Morgen bij het aanbreken van de dag, dat De Beus zeven jaar geleden publiceerde. Er is wat nieuw materiaal toegevoegd - over het beleg van Warschau en over het einde van de informant en dat van Sas. De hoofdmoot wordt evenwel gevormd door het tobben van Sas om Hitlers toekomstige slachtoffers te doordringen van wat hen boven het hoofd hing.

Het is moeilijk om begrip op te brengen voor de oogkleppen-mentaliteit van de geadresseerden, met name de Nederlandse regering en legerleiding. Premier De Geer deed de zaak af met het rijmpje over het lijden dat nimmer op komt dagen, opperbevelhebber Reijnders vloekte Sas uit en de kopstukken van GSIII (de militaire inlichtingendienst) oordeelden dat Sas overspannen was. De Beus hangt niet de profeet met terugwerkende kracht uit. Hij zegt: ‘Ik zou nochtans niet het harde oordeel willen onderschrijven van sommige historici en politici die achteraf over de regeringshouding van die dagen een vonnis van onvergeeflijke kortzichtigheid uitspraken.’

Aangedikt

‘Er was in de winter van 1939-'40 alleszins plaats voor twijfel - althans tot aan de invasie van Denemarken en Noorwegen in april. Daarna niet meer.’ Vele malen stelde Hitler ‘Fait Gelb’ (de aanval op het westen) uit. Sas waarschuwde elke keer, op goede gronden naar achteraf is gebleken, maar destijds werd zijn geloofwaardigheid begrijpelijkerwijs uitgehold doordat er steeds maar niks gebeurde. Telkens werd een paraatheidsdatum vastgesteld, maar een definitief aanvalsbevel bleef door omstandigheden, meestal ongunstig weer, achterwege. In Den Haag is het verschil tussen deze twee momenten van een militaire operatie niet voldoende begrepen. Ook de persoon van Sas werkte averechts. Bij tijd en wijle maakte hij de indruk over z'n toeren te zijn en hij dikte zijn berichten aan om door de scepsis heen te breken.

Volgens mij is ook de psychische instelling der aangesprokenen, hoe imponderabel ook, van het grootste belang geweest; ik bedoel de algemeen menselijke instelling om het onaangename niet op zichzelf te betrekken. Niemand gelooft in zijn eigen dood, zegt Freud. Solzjenitsyn stelt in dit verband de vraag of het wel mogelijk is iemand voor een gevaar te waarschuwen. Sas trof hetzelfde lot als Richard Sorge en Cicero; de eerste lichtte Stalin in over de Duitse aanval op Rusland, de ander Hitler omtrent de geallieerde invasie in Normandië. Zij spraken tot dovemansoren, evenals de Franse gezant in Berlijn, François-Poncet, die Hitler goed kende en bij zijn regering voortdurend op het Duitse gevaar tamboerde. In zijn memoires zegt hij: ‘Men raakt gewend aan sombere voorspellingen.’ Het boek van De Beus is boeiend en authentiek. Maar hij heeft niet overal bij gestaan. Als hij gaat filosoferen over Osters laatste gedachten voor dat die wordt gehangen, gaat hij mij te ver. Ook heeft hij niet in het vliegtuig gezeten dat Sas en zijn geliefde in 1948 naar New York moest brengen, maar dat neerstortte bij Prestwick, een drama waaraan de schrijver een geromantiseerd slot ontleent. Terecht heeft hij de leesbaarheid van zijn boek niet aan notennood opgeofferd, maar een paar verantwoordingen van uitspraken miste ik toch wel, evenals een personenregister. Misschien is het een tip voor de vierde druk die De geheime informant zeker verdient.

■