Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 7]

In de juiste stemming
Het landschap in het debuut van Jan Klein

Jan Klein

Nazomerreis van een motorrijder door Jan Klein Uitgever: De Bezige Bij, 274 p., f 29,50
Peter de Boer

Het is een hete dag laat in augustus. De stemming van Jochen Wiltz houdt niet over. Hij is zijn kantoorbaan even flink beu en besluit om er met de motor een week op uit te trekken. Het is een goede gelegenheid om weer eens foto's te maken van sfeervolle landschappen, wat zijn favoriete hobby is. Op aanraden van Else, een secretaresse, kiest hij als reisdoel een niet nader aangeduide streek in Duitsland: de omgeving van het (gefingeerde?) plaatsje C-lingen. Het is Elses geboortestreek en naar haar zeggen kan ‘het onverwachte zich (er) elk moment (...) manifesteren.’

Zo liggen de zaken aan het begin van Nazomerreis van een motorrijder, de omvangrijke debuutroman van Jan Klein. Het boek geeft een verslag van Jochens vakantietrip. Aanvankelijk valt het met de voorspelde manifestatie van ‘het onverwachte’ nogal mee. Jochen doet wat elke toerist in een bergachtige omgeving doet: hij wandelt veel, zoekt mooie plekjes en maakt foto's. Het landschap boeit hem; het lijkt bij elk nieuw standpunt een andere vorm aan te nemen en toch aan zichzelf gelijk te blijven. Enkele schijnbaar onbetekende voorvalletjes passeren de revue. Jochen heeft een toevallige ontmoeting met twee vrouwen. Hij ergert zich aan hen omdat zij de sfeer van het landschap bederven en bovendien een oudere man die aan de overkant van een rivier staat te vissen door hun verrekijkers bespieden. Zijn stemming wordt er niet beter op wanneer hij een paar uur later motorpech krijgt en een weinig coöperatieve monteur in C-lingen hem vertelt dat zijn motor pas over twee dagen gerepareerd zal zijn.

Op de avond van diezelfde dag maakt Jochen een wandeling die hem opnieuw naar de plek voert waar hij de twee vrouwen heeft ontmoet. Op het moment dat er een onweer losbarst, komt ook het verhaal onder spanning te staan. Jochen hoort schoten. Hij verwerpt de mogelijkheid van een jachtpartij; het moet een moordaanslag zijn. Misschien is de door de vrouwen bespiede visser het slachtoffer? Dit thriller-achtige gegeven verleent - tussen de talrijke en tamelijk op zichzelf staande landschapsschilderingen door - aan de roman een minimale samenhang. Aan het slot wordt de moord opgelost. Zowel de vrouwen als de motorreparateur blijken bij de zaak betrokken en de visser is inderdaad het slachtoffer.

Een andere schokkende gebeurtenis brengt Jochems ironische kijk op het leven definitief aan het wankelen. Wanneer hij met een veerpont een rivier oversteekt doet zich een aanvaring voor. De pont zinkt, er vallen doden en gewonden. Jochen weet ternauwernood aan de verdrinkingsdood te ontsnappen. Zijn moeizame zwemtocht brengt een katharsis teweeg. Oog in oog met de dood is hij zich van zijn liefde voor Else bewust geworden. Na het ongeval belt hij haar onmiddelijk op. Hij heeft het gevoel dat er ‘een nieuwe tijd’ is aangebroken: ‘want nu is er Else, fantastisch! warmte slaat op, verdringt huiveringwekkende herinneringen...’.

Landschapsroman

Je zou Nazomerreis van een motorrijder een thriller annex Entwicklungsroman kunnen noemen, maar daarmee is nog lang niet alles gezegd. Met even veel recht kan hier van een ‘landschaproman’ gesproken worden. Het lijkt Klein namelijk minder om de handeling te doen dan om de ruimte waarin die zich afspeelt, in dit geval: het Duitse landschap. De ongewoon uitvoerige beschrijvingen van bergen, rotsplateaus, rivieren, bruggen, wegen en dorpen leggen de handeling voortdurend stil. Het heeft er soms veel van weg dat niet Jochen maar het landschap de ‘hoofdpersoon’ is. Of beter: zij zijn samen één hoofdpersoon, spiegelen elkaar, vormen een twee-eenheid van binnen- en buitenwereld. Hierdoor krijgt de roman een bijna mystieke strekking.

Een voorbeeld. Wanneer Jochen vlak na zijn bijna-verdrinking aan Else moet denken dringt zich onmiddellijk een associatie met het landschap op. ‘Die gedachte aan Else... verwarmend, veelbelovend, veelomvattend... zoals die versneden hoogvlakte bij C.-lingen, dat dalletje in de eerste plaats, je zou het betoverend kunnen noemen, niet iets dat je gemakkelijk naast je neerlegt, nee, het spreekt je in al zijn facetten aan... mits je ervoor openslaat! en dat vereist soms veel... Geen sfeer die je ongestraft verstoort, welnee, erna beslaat er geen terugkeer naar oude gewoontes, je hervindt jezelf niet in je oude patroon...’. Het dal maakt Jochens omslag - van een gepatenteerde vrijgezel naar een serieuze huwelijkskandidaat - zichtbaar. Er zijn vele passages in de roman aan te wijzen waarin Jochens innerlijk en het landschap op overeenkomstige wijze met elkaar verstrengeld zijn.

Jochen herkent in het landschap iets van zichzelf, of hij legt er iets van zichzelf in, dat komt op hetzelfde neer. Het fotograferen is een manier om ‘het landschap tol het zijne’ te maken. Goede foto's krijgt hij pas wanneer hij ‘met de stemming van het landschap doortrokken (is) geraakt.’ Het komt gedurig op ‘de juiste stemming’ aan, een vage notie die hij in concrete materie wil omzetten: ‘Worstelend met de glazige (!PdB) blik van de camera heeft Jochen zich inmiddels nieuwe beelden gevormd van het licht en donker waarin het landschap zich voordoet, trachtend er een suggestie van ruimte en onbestendigheid in te leggen, bang dat de emotie van het reizen er anders niet in tot uitdrukking komt.’

Kleins preoccupatie met het landschap doet sterk denken aan het latere werk van Peter Handke. Deze heeft in Die Lehre der Sainte-Victoire en Der Chinese des Schmerzes ook geprobeerd om landschappen en hun mystieke betovering in proza uit te beelden. Het is de vraag of zo iets in een roman wel kán. Wat ons fascineert in een landschap, en mensen als Handke zelfs tot mystici maakt, is het totaalbeeld, het gevoel mee opgenomen te zijn in een onmetelijke ruimte die zich niettemin in één blik aan ons openbaart. Een schilderij kan zo'n suggestie probleemloos wekken. Maar in het talige universum van een roman kan een landschap slechts woord voor woord worden opgebouwd. Er ontstaat nooit een, zelfs maar imaginair, totaalbeeld als op een landschapschilderij. Dat ook Jan Klein dit beeld niet vermag te schetsen is dan ook geen wonder. Toch heeft hij het in minstens honderd pagina's landschapbeschrijving hardnekkig geprobeerd. Die beschrijvingen zijn met hun kantelende perspectieven op zichzelf soms wel boeiend, maar worden door de oeverloze herhaling op den duur dodelijk saai. En juist hun frequentie benadrukt hun onmacht. Met almaar meer woordformaties bereikt Klein ten slotte alleen dat de lezer door de rotsen het berglandschap niet meer ziet dat de schrijver zo fascineert. Onherroepelijk breekt dan het moment aan waarop die lezer de neiging krijgt om maar eens wat over te slaan.

Couleur locale

Laat ik hier direct aan toevoegen dat de roman op andere momenten, wanneer de couleur locale als thema uit beeld verdwijnt, een minder zwakke, en zeker minder saaie indruk maakt. Het moordrelaas en het verslag van het ongeval met de veerpont zijn intrigerend beschreven, al is Klein me ook hier zo nu en dan te omslachtig. Bovendien is de hoofdpersoon wel een overtuigend karakter. De misantropische, eigenzinnige Jochen vindt op een heel vanzelfsprekende wijze - met een schok, dat wel, maar zonder melodrama of drakerig gepsychologiseer - een nieuwe levensinhoud. Zijn nazomerreis had een andere bestemming dan hij tevoren dacht. De ‘juiste stemming’ die hij in het landschap zocht en met behulp van zijn camera wilde bestendigen, vindt hij ten slotte bij Else. Maar daar is gelukkig heel wal ontstemming aan voorafgegaan, waaraan de roman enkele van zijn aardigste passages te danken heeft. Deze bijvoorbeeld, over gelovigen: ‘De hemel is er voor de karakterlozen, de rest kwetst zich, brandt zich, doet zich pijn...’. Of deze, over gezinnen met kinderen: ‘Ach, die ouders... gemarineerd in sterke oplossingen van verantwoordelijkheid, verhit door scherpe peuten van onvermogen, begrijpend dat ze aan de pijler der maatschappij dreigen te worden gebeeldenstormd... het gezin!’ - even verderop gevolgd door de uitroep: ‘De hulpeloosheid van het verwekkend personeel... .!’ Door zulke uitspraken wil ík doorgaans wel in stemming komen. Laten we hopen dat de hoofdpersoon van Kleins nieuwe roman ook weer een lijvig boek lang danig uit zijn humeur is.

■