Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 3]

Omdat ik voor niets anders deug
De discrete romantiek van Maurice Gilliams

Zelfportret, 1939

De Vlaamse schrijver Maurice Gilliams (1900-1982) kreeg voor een betrekkelijk gering oeuvre twee jaar voor zijn dood de Grote Prijs der Nederlandse Letteren. Zijn ‘Verzameld Werk’, met proza, gedichten en essays, beslaat één deel van 1150 pagina's. Gilliams is een zowel ouderwets als modern schrijver die, te beginnen met zijn bekendste werk ‘Elias of het gevecht met de nachtegalen’, een vijfluik voor ogen stond dat niet werd voltooid. Naar aanleiding van het verschijnen van zijn ‘Verzameld Werk’ en een studie over Gilliams schrijft Jacques Kruithof over deze ‘gemankeerde Proust’.

Jacques Kruithof

Het werk van Maurice Gilliams (1900-1982) is in Nederland altijd betrekkelijk onbekend gebleven. De Constantijn Huygensprijs en de grote Prijs der Nederlandse letteren hebben niet verholpen dat Gilliams ‘een door velen onderschat, bij de meesten zelfs volstrekt onbekend schrijver’ is, om met Pierre H. Dubois te spreken. De weinigen die hem wel kennen en waarderen, slaan hem ook meteen zeer hoog aan: als een van de belangrijkste auteurs in ons taalgebied. Relatieve onbekendheid in het noorden is het lot van veel Vlaamse schrijvers, maar of het hem in eigen land beter vergaan is, betwijfel ik. In het Gilliamsnummer van het tijdschrift Dimensie (1981) schreef Mark Insingel dat de auteur ‘een vrij exclusieve, “esthetische”, “elitaire” reputatie heeft’, en daarmee krijg je geen groot lezerspubliek.

Een belangrijke factor in Gilliams' verontachtzaming is stellig het vrij geringe aantal van zijn publikaties tot lang na de Tweede Wereldoorlog; daar zitten ook nog verscheidene privé-drukken bij. Gerard Knuvelder trok in zijn Handboek (het ‘vijfe deel’, verschenen in 1954) welgeteld één alinea voor Gilliams uit. Een jaar later, in 1955, begon Vita brevis te verschijnen, het verzamelde werk in vier delen, dat Gilliams' schrijverschap pas werkelijk zichtbaar maakte. Het nu bij Meulenhoff verschenen Verzameld Werk is de derde uitgave, maar nu in één band, van dit levenswerk, wat misschien een ruimere bekendheid in de hand zal werken.

Gilliams heeft zijn leven lang uit zijn geschriften geselecteerd en opnieuw geselecteerd, hij schrapte, veranderde, voegde aan het al gepubliceerde nog toe, hij hield sommige produkten achter (zo verscheen het verhaal Het verlangen, uit 1922, pas in 1947), en in het algemeen deed hij lang, soms vele jaren, over het schrijven en voltooien van zijn werk.

Een kras voorbeeld is de roman Elias of het gevecht met de nachtegalen, die in 1936 verscheen. Ontevreden met die tekst, naar eigen zeggen onder de druk van privé-omstandigheden overhaast bij de uitgever ingeleverd, schrapte Gilliams grote delen toen het boek in 1943 werd herdrukt. Daarmee was voor hem de eerste versie vervallen, en volgens zijn ‘opvatting over de hogere principes van het auteursrecht’ mochten zijn lezers eigenlijk aan de oorspronkelijke tekst niet meer denken: ‘alle varianten en vroegere versies worden door de uiteindelijke verworvenheid tot verdwijnen gedoemd.’

In zijn tegenwoordige vorm bestaat Vita brevis voor ongeveer de helft uit essayistisch werk, met grote stukken over Paul van Ostaijen, de schilder Henri de Braekeleer, en de graficus Jos. Hendrickx, uit notities, dagboekfragmenten en toespraken. Verder zijn er enige tientallen gedichten, een strenge keuze uit meer, deels ook gepubliceerde poëzie, en de twee romans die nu Gilliams' hoofdwerk vormen: Elias, en het in 1953 verschenen Winter te Antwerpen.

Vijfluik

Ten opzichte van de vorige uitgave, die uit de jaren zeventig dateert, is dit Vita brevis uitgebreid met enkele fragmenten uit romans die Gilliams tientallen jaren onder handen heeft gehad, fragmenten die hij voor tijdschriftpublikatie heeft afgestaan. Er moet dus nog een omvangrijk oeuvre liggen, dat nooit het fiat van zijn maker heeft gekregen; vlak voor hij stierf (1980), werkte hij aan de achtste versie van wat het derde deel van een romancyclus had moeten worden.

Tegelijk met het verzameld werk, en in eenzelfde uitvoering, verscheen een uitvoerige studie van Martien J.G. de Jong, waaruit blijkt dat Gilliams een vijfluik voor ogen stond. Het eerste deel is Elias, over de jeugd van het alter ego van de schrijver, deel twee zou heten: Elseneur of het noodweer der spreeuwen, waarschijnlijk over Elias' tijd op een pensionaat, dan volgt Gregoria of een huwelijk op Elseneur, waarin Elias trouwt met een frigide kwezel die van haar biechtvader toestemming heeft om met haar man ‘in onthouding’ te leven; in Winter te Antwerpen gaat het onder meer om de dood van de moeder, en de komst van een nieuwe, uiteindelijke geliefde. Daarop moest nog de familiekroniek Vita brevis volgen, een werk met een genealogische opzet, gewijd aan Gilliams' voorgeslacht van moederszijde.

De reconstructie van De Jong geeft, samen met de inmiddels openbaar geworden fragmenten, de indruk dat deze kieskeurige schrijver ons een ongemeen boeiend werkstuk heeft onthouden. Wat hem daartoe heeft bewogen, kan men slechts raden, dat hij de ‘rijkdom van het onvoltooide’ (Leopold) niet heeft willen zien, valt alleen te betreuren. In elk geval geeft deze verzameluitgave, als alle vorige, een vertekend beeld van Gilliams' gaven en produktie; het is een schrale troost dat hij dit beeld per se gewild heeft.

Het eindeloos kiezen, veranderen en herschikken komt uiteraard voort uit een zeldzame, verhevigde zelfkritiek, die Gilliams graag voorstelt als een kenmerk van ‘alle wezenlijke kunstenaars’, want dat zijn naar zijn oordeel ‘die eeuwig ontevredenen over alles wat ze tot stand brengen’. De Jong maakt aannemelijk dat de voortdurende twijfel bij deze Franstalig opgevoede auteur te maken heeft met onzekerheid over het Nederlands, waarin Gilliams van tijd tot tijd ook wat steken laat vallen. Niettemin past deze zorgvuldigheid bij een kunstopvatting die in het teken van de perfectie staat, en aan een schrijver de hoogste eisen stelt.

Het ideaal van de volmaaktheid wordt het dichtst benaderd in de muziek, vooral in die van Bach, over wie Gilliams schrijft: ‘de mathematische oneindigheid, - heelal van droom en werkelijkheid - waarin de geschiedenis der individuen sedert de vroegste tijden uiteindelijk verloren waait, - hij had ze in korte en omvangrijke orgelwerken verheerlijkt.’

Gilliams maakt zelf van muzikale principes gebruik om zijn teksten te componeren; hij legt zijn werkwijze een keer uit aan de hand van het schema van een sonate. Dat sluit aan bij denkbeelden uit de romantiek en het symbolische, waar Gilliams in menig opzicht een nazaat van is. Naar mijn indruk is de nauwgezetheid van deze schrijver tevens het uitvloeisel van een doorgevoerde discretie, niet in de laatste plaats jegens zichzelf en zijn eigen levensloop. Gilliams heeft het uitblijven van Gregoria wel verdedigd met de opmerking dat hij niemand wilde krenken, maar het lijkt mij dat hij, ondanks de autobiografische inslag van zijn romans, zichzelf vooral heeft willen afschermen. Er moest geen ‘bekentenisliteratuur’ uit zijn vingers komen, maar een weloverwogen relaas waarin de auteur een ‘gestalte’ is geworden. Niet het toeval van de biografie, maar het dwingende arrangement telt, niet de contingentie van het leven, maar de reflectie die daar definitief vorm aan geeft: ‘spijts de intieme vernederingen die mij treffen,

[p. 4]

wil ik, al schrijvende, een levende idee worden in de tijd, om mijzelf te overtreffen en er iets mee terug te winnen dat verloren ging.’

Geen wonder dat Gilliams gelooft dat ieder schrijverschap slechts enkele momenten, een handvol teksten, oplevert waarin die idee geheel en al wordt uitgesproken: ‘reeds lang ben ik de mening toegedaan: dat een dichter volledig tegenwoordigheid verkrijgt in een “aantal” van zijn verzen (...) mettertijd worden we zonder uitzondering, en in het beste geval, anthologie-dichters.’

Nietsnutten

Omwille van deze zuiverheid heeft Gilliams niet slechts zijn werk terughoudend behandeld, maar ook wat er over hem geschreven werd, steeds met enige argwaan bejegend. De Jong vertelt aardige staaltjes van reacties op artikelen; Gilliams heeft zich ook bemoeid met de bibliografie die Firmijn vander Loo in 1976 liet verschijnen, zodat daar het een en ander in ontbreekt. Ook de secundaire literatuur zou de ‘gestalte’ moeten weergeven waarin de schrijver zichzelf heeft omgezet: ‘een gereconstrueerd levensbeeld door middel van het geanalyseerde oeuvre’. Elders zegt hij dat zo'n studie beter dan door ‘een gerenommeerd geleerde’ door hemzelf geschreven kan worden: ‘van vreemden is enkel een eigenwillige interpretatie van onze belevingen en ervaringen te verwachten.’

Vita brevis laat een schrijver uit één stuk zien, die welbewust met beperkt, autobiografisch materiaal uitdrukking geeft aan een gesloten thematiek; het beschouwende werk hangt daar onmiddellijk mee samen: ‘doorheen en in alles blijf ik-zelf onderwerp van wat ik schrijf.’ In het gepubliceerde werk ligt het accent op de jeugd van de Elias-figuur, tot zijn twaalfde jaar doorgebracht op een groot landhuis of kasteel. Vele familieleden spelen daarin een rol, waaronder een curieuze, artistiek bevlogen tante. Allen zijn ‘telgen van een groots, uitstervend ras van gefortuneerde nietsnutten’: de haute bourgeoisie waarvan Gilliams als laatste afstammeling de ondergang beschrijft.

Verreweg de belangrijkste figuur is de moeder, die ook in de poëzie domineert: met haar zijn Gilliams' literaire gestalten telkens nauw verbonden. Tekenend detail: op haar sterfbed spreekt zij met haar zoon af dat een exemplaar van diens Maria-Leven in haar kist gelegd zal worden. De vader, van bescheidener afkomst, en meer in contact met de buitenwereld, vormt weliswaar een gewaardeerd tegenwicht, maar dat maakt de moederbinding niet ongedaan.

Het personage dat Gilliams' alter ego belichaamt, is aldoor een teruggetrokken, introvert, neerslachtig en ziekelijk wezen, dat zich ver houdt van straatvolk en triviaal rumoer. Zijn hele leven staat, als het schrijven, in het teken ‘van moedige, eerlijke zelfondervraging; het gehele leven heeft trouwens maar één uitstaanbare, redelijke bestemming, namelijk op de zelfondervraging antwoord krijgen’. Daarom moet ‘de zelf-analyse hier wel degelijk als de actie van zijn levensgeschiedenis worden beschouwd’. De ononderbroken introspectie vervangt de uiterlijke handeling van de ouderwetse roman: Gilliams profileert zich als een geestverwant van Proust, Thomas Mann en andere modernistische auteurs. De melancholie die door de ‘zelf-analyse’ blootgelegd of aangewakkerd wordt, herleidt Elias ergens op een ogenblik uit zijn jeugd. In het park bij het kasteel wordt een oude beuk geveld, en zijn tante Henriette zegt iets over ‘de leegte die hij achterliet’. Dat beklijft: ‘door die achtergelaten leegte zouden we hem niet vergeten, nóg aan hem denken. In mijn kinderlijk verstand, in mijn kinderhoofd ging het vreselijk aan het onweren. Ik wilde altijd door, voor eeuwig bemind blijven, ook wanneer tante Henriette overleden was, mijn ouders overleden waren, ik-zelf niet meer tol de levenden behoorde. Bewust of onderbewust, van jongs af tot op heden, heb ik constant in angst voor het ledige verder geleefd. Een juiste benaming, algemeen verstaanbaar, heb ik voor die angst niet gevonden. Het ledige schrikte mij af. Liever was ik niet geboren.’ Uit eigen ervaringen, en uit lectuur, ontstaan rode draden in het leven van de Elias- en alias-figuren: een romantisch, onbestemd verlangen, dat bijvoorbeeld ook bij J.C. Bloem te vinden is, de vreesachtigheid in het contact met anderen, dat desondanks begeerd en gezocht wordt, de gecultiveerde kwetsbaarheid van een beschroomd gemoed, het besef van eigen, lichamelijke minderwaardigheid, niet ongelijk aan de Geschiedenis ener intelligentie van Ter Braak, en allereerst het schrijverschap als zin en richting van het bestaan. In zijn Notities over Paul van Ostaijen noemt Gilliams zich iemand die ‘de Dichters voor een wonder houdt en de heilige mythe van de schepping in het belichaamd vindt. Ik schaam mij niet er aan herinnerd te worden, dat ik voor niets anders deug dan om de gevolgen van die mythe met de inzet van mijn gehele bestaan, en tot in de bitterste krankte van mijn lichaam, te beleven’.

Maurice Gilliams, 20 juli 1980

Geniale depressieven

Dat brengt mij op Gilliams' poëtica: zijn voorstelling van het kunstenaarschap. Ware grootheid bespeurt hij uitsluitend bij ‘geniale depressieven’ en ‘onvoorwaardelijke introverten’: de kunstenaar moet lijden. Dat woord heeft hier geen banale betekenis (Multatuli, schrijvend in een onverwarmd vertrek of zo), maar wijst op een existentieel, psychisch lijden dat de voorwaarde voor elke scheppen is.

De lijdende kunstenaar is een beeld dat sinds de romantiek bij uiteenlopende figuren als H.C. Andersen en Kandinsky te vinden is, in Nederland bij onder anderen de Tachtigers, P.N. van Eyck en Geerten Gossaert; in zijn monografie laat De Jong het denkbeeld tot zijn oude liefde Willem Bilderdijk teruggaan. Gilliams, die zijn eigen lijden dikwijls als fysieke pijn en marteling heeft voorgesteld, gebruikt zelfs Christus als het evenbeeld van de dichter, die worstelt om de leegte te boven te komen. Terecht merkt De Jong op dat ‘het dichterlijk gevecht om de artistieke volmaaktheid in feite de algemeen menselijke hunkering naar een onaantastbaar bolwerk tegen de onvolmaaktheid en de verwoestende tijd’ symboliseert.

Zo gezien, neemt de kunstenaar de plaats in van de priester, en wordt het woord van de dichter de remplaçant van het woord Gods: Gilliams is de erfgenaam van een negentiende-eeuwse traditie, die door Mallarmé verpersoonlijkt wordt. Het perfectionisme hoort bij deze hoge roeping, eenzaamheid en miskenning zijn de tol die elke profeet betaalt, want in zijn vaderstad of vaderland zal geen mens hem eer bewijzen. Tegen het morrend volk moet hij zich zelfs ten uiterste verweren, omdat het zijn boodschap verminken of ontwijden zou als hij het niet kastijdde.

Men kan dit als reden aanvoeren om Gilliams te bestempelen als een ouderwets en allerminst oorspronkelijk auteur, die hedendaagse lezers, hun zo veel nuchterder opvattingen, weinig meer te zeggen heeft, en die onherroepelijk historie is geworden. Daar is wel wat van aan, maar de ‘mythe van het schrijverschap’ heeft een taai leven, en Maurice Gilliams, ofschoon in de romantiek geworteld, is voluit een twintigste-eeuwse, moderne schrijver. De Jong laat dat in zijn studie overtuigend zien: dit werk hoort in ‘een stroming van subjectief fictioneel proza’ thuis, die tegenwoordig als modernisme wordt aangeduid, en die ‘haar omvangrijkste prestatie heeft bereikt in de romancyclus A la recherche du temps perdu van Marcel Proust, en die op andere wijze wordt voortgezet in de zogenaamde nouveau roman’.

De Jong, soms een handje geholpen door de schrijver zelf, werpt bovendien het nodige licht op poëtische en prozaïsche verwantschappen met Leopold, Van Deyssel, Alain-Fournier, Rilke, Jacobsen, Bergson, Trakl en anderen. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de stelselmatige vergelijking met sommige groten uit de Europese literatuur, waar Gilliams zelf in voorgegaan is, niet doorslaand in het voordeel van de vergelekene uitvalt. Eerder lijkt het erop dat we hier, na Van Deyssel, met een tweede gemankeerde Proust van doen hebben, iemand die een genie had kunnen zijn als hij wat minder op zijn tellen gepast had, of net een fractie meer talent had bezeten.

Het is allicht beter, Gilliams op zijn eigen verdiensten te beoordelen. Hij dwingt bewondering af met zijn consequentie, met zijn scherpe evocatie van de ‘verloren tijd’ der kinderjaren, met enkele essays en kritische teksten die met volstrekte solidariteit het werk van collega's behandelen, ongeacht Gilliams' eigen waardering voor hen, en met zijn tot het uiterste volgehouden mening over het absolute kunstenaarschap. Dat heeft ook een schaduwzijde: het totaal ontbreken van ironie en humor, en het (uit discretie?) leunen op ontoereikende suggesties. Vooral in Elias is er dikwijls sprake van geheimzinnige, demonische en zondige dingen, in dromen en verbeelding, wellicht ook in werkelijkheid, maar de lezer krijgt nooit te horen wat er dan mis is. Maar dit kan een voorbehoud zijn dat meer over een latere lezer zegt, dan over het werk, in zijn tijd van ontstaan gezien.

Maurice Gilliams van Martien J.G. de Jong heeft als ondertitel ‘een essay’, maar is een grondige studie, waarin de auteur zijn wetenschappelijke achtergrond niet verloochent. Het lijkt mij een boek als Gilliams zich dat wenste: zonder biografische anekdoten of speculaties, geheel gericht op het geanalyseerde werk. Wat erop aan te merken is, valt in het niet bij wat lof verdient; zulke monografieën zijn schaars. De uitgaven van Meulenhoff zijn fraai, het is alleen spijtig dat de aanvullingen in Vita brevis uit een ander lettertype zijn gezet dan het kennelijk fotografisch herdrukte eerdere werk. Het zal wel niet anders kunnen, maar het stoort, juist bij een schrijver die perfectie wilde.

■

Vita Brevis

Verzameld Werk van Maurice Gilliams

Uitgever: Meulenhoff, 1150 p., f 125,-

Maurice Gilliams

door Martien J.G. de Jong

Uitgever: Meulenhoff, 342 p., f 45,-

Dit is een van de foto's die Jessica Strang maakte voor haar boek over het functioneel gebruik en misbruik van de vrouw. Op alle mogelijke manieren is zij aangewend: als gevelversiering, peper- en zoutvaatje, tafelschuier, asbak, pijpekop, als standbeeld en deurknop. Deze schoen is zo maar een aardigheidje. (Thames & Hudson, f 24,50, importeur Nilsson & Lamm)