Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 17]

Dolly Parton & Arnold Scharzenegger, 1977

Roem en Rijkdom
Annie Leibovitz als typisch nationaal verschijnsel

Annie Leibovitz photographs Inleiding: Tom Wolfe Uitgever: Pantheon/Rolling Stone f49,70 Importeur: Van Ditmar
Mariëtte Haveman

In een recent nummer van het Amerikaanse societyblad Interview, vooral interessant om zijn geraffineerde fotografie, staat een foto (meer een kiekje eigenlijk) die detoneert bij de rest: vier kerels van rond de veertig met ontbloot bovenlichaam, verlegen lachend en houterig op een rijtje geschuifeld tegen de achtergrond van een groot schilderij. Alle vier vertonen de eerste tekenen van ternauwernood bedwongen molligheid.

Wat doet deze foto tussen al die glanzende 17 tot 21-jarige Interview debutanten? Het contrast roept het beeld op van een groepje mijnwerkers verdwaald in een New Yorkse disco. Maar een blik op de namen onder de foto leert dat het tegendeel waar is: dit zijn de supersterren van de jaren '80, de schilders Julian Schnabel, Markus Luperz, Jorg Immendorff en een assistent. De bleekheid van hun borstkassen duidt niet op het verbleken van hun roem, maar op het feit dat deze miljonairs speciaal voor de gelegenheid hun hemd uit hebben getrokken.

Zo'n fotootje lijkt misschien van weinig betekenis, maar dat is juist het interessante: wie geïnteresseerd is in die dingen, weet dat halfnaakt het decorum is van het culturele establishment van nu.

De hier behandelde foto fungeert als reclame voor een fotoboek over de kunstwereld van de jaren tachtig. Dat boek heb ik nog niet kunnen bekijken, zodat ik niet kan zeggen hoe normatief die halve naaktheid is voor de rest van de foto's, maar hetzelfde merkwaardige verschijnsel is te zien in het fotoboek van de glamourfotografe Annie Leibovitz, vooral beroemd om de levensgrote gekleurde coverportretten die ze vanaf 1974 maakte voor het tijdschrift Rolling Stone. En kijk: achter elkaar kan men hier de borstkassen van Robert Penn Warren, Mick Jagger, Calvin Klein, James Taylor, Jerzy Kosinski, Sylvester Stallone, John Irving en John Lennon vergelijken, gefotografeerd als ze zijn in de meest onthullende lichtval met een Hasselblad. De vrouwen daarentegen zijn allemaal naar stijl en functie gekleed, of ze nu overdekt zijn door een rozen- (Bette Midler) of modderbad (Lauren Hutton), of in een deftig pak.

Cultureel fossiel

Waar die blote bovenlijven op duiden is een interessant vraagstuk. Ik kom erop terug.

Interview, het blad waarin het begrip avant-garde begin jaren zeventig door Andy Warhol werd gepresenteerd als een agressief en stimuleerbaar conjunctuurverschijnsel, is door de jaren heen opvallend weinig veranderd. Volgens de rücksichtslose logica van haar eigen uitgangspunt is het blad een cultureel fossiel geworden, een mooi clubblad voor Newyorkse intimi waarin af en toe wat ‘actualiteit’ binnendruppelt. Maar het verschijnsel dat Warhol zichtbaar maakte door het op de spits te drijven bestaat nog steeds: het feit dat zelfs cultuuruitingen die bedoeld waren als een aanklacht tegen de wereld van de gevestigde normen, zich zonder probleem laten inlijven in die gevestigde normen. In feite is het een mechanisme dat zichzelf opheft. Dit is het duidelijkst zichtbaar in de meest recente Amerikaanse vorm van cultureel avantgardisme, die geen onderscheid meer wil maken tussen kunst en kitsch, oorspronkelijkheid en commercieel cliché, maar die zijn thematiek juist zoekt in de meest uitdagende mengvormen van beide.

In deze laatste ontwikkeling hoort Annie Leibovitz thuis. Met haar onderwerpen, die als enig gemeenschappelijk kenmerk hebben Roem en Rijkdom, en met haar fotografische benadering, een mengvorm van het duistere crisis-avantgardisme uit de jaren zestig en zeventig en het esthetische raffinement van de commerciële fotografie. Annie Leibovitz, met haar foto's in Rolling Stone, Vanity Fair en Vogue, is de verpersoonlijking van die mentaliteit. Zo ziet ze het zelf ook, blijkens het interview achter in haar boek. Na enig gepraat over haar werkwijze, door haarzelf gekarakteriseerd als weird but classic, vraagt de interviewer: ‘But how will that separate you from the glamour photographers?’ En de fotografe antwoordt: ‘It's not going to. It's going to make me into a big putz.’ En dat heeft het gedaan. Dat is ze.

Besmuikte maatschappijkritiek

In een land waarin verschijningsvormen bliksemsnel veranderen, zijn fotografen machtig. ‘Het interessantste aan de fotografie is haar bruikbaarheid,’ vond Edward Steichen, die dit goed begrepen had, nog ruim twintig jaar na zijn tentoonstelling The Family of Man. Niet voor niets werd die tentoonstelling zo fel bekritiseerd om het zoetige beeld dat hij gaf van Amerika.

Steichens opvolger als fotografisch vertolker van het gezicht van Amerika was John Szarkowski, de onvolprezen museumconservator die niet alleen meer verstand heeft van foto's dan wie ook maar er ook boeiend en begrijpelijk over kan schrijven. In de tijd dat fotografen moesten opboksen tegen het goedesmaakprincipe van Edward Steichen was Szarkowski's protectie beslissend voor de carrières van nu wereldberoemde fotografen zoals Garry Winogrand en Lee Friedländer, Diane Arbus en Robert Frank. Vooral Robert Franks foto's werden op grote schaal afgekeurd als besmuikte maatschappijkritiek (zo scheef, vol en korrelig kan our country toch niet zijn) maar het was een kwestie van wennen, zoals bleek. De inleiding op zijn boek The Americans werd geschreven door Jack Kerouac, en het duurde niet lang of Robert Franks Amerika was chique. Net als andere kunstenaars die hun grootste taak zagen in het heroïsche verkennen van de zelfkant van het leven is hij ongewild een representant van het nieuwe goede-smaak principe geworden. Op dezelfde manier is het Diane Arbus vergaan, wier fotografische nalatenschap nu mag opdraven om de brede culturele visie van steden als Florence uit te dragen, op publiekstrekkende zomertentoonstellingen. (Dat beide fotografen deze procedure hebben doorstaan is een extra bewijs van hun kwaliteit).

Het zijn niet alleen moeilijk definieerbare kwalitatieve redenen die maken dat Annie Leibovitz in dit trendbepalende rijtje thuishoort. Waar het vooral om gaat is dat zij een van de belangrijkste

[p. 18]

vertolkers is van de eerder geschetste huidige mentaliteit, die zich vooral in Amerika heeft ontwikkeld. Interessant is ook het feit dat haar boek wordt ingeleid door Tom Wolfe, die zich net als zijzelf heeft ontwikkeld tot wat je zou kunnen aanduiden als cultureel geweten van de jaren tachtig.

De term geweten zal in dit verband gemakkelijk aanleiding geven tot misverstanden. Mensen als Wolfe en Leibovitz (vergelijk soortgelijke duo's zoals Chatwin/Mapplethorpe) zijn geen tegenstanders van hun tijd, maar - min of meer noodgedwongen - deelnemers. Hun ‘mentale temperatuur’ is aangepast aan de geschiedenis van hun voorgangers: maatschappijkritiek of zelfs moralisme komt er bij hen niet meer aan te pas. Tot op zekere hoogte gold dat nog voor het duo Kerouac/Frank, maar juist door hun voorbeeld is de tactiek tegenwoordig anders. Bij Annie Leibovitz en Tom Wolfe hebben we te maken met een neutraal, ‘ironisch’ geweten, dat van een dandy die het en passant op zich neemt om de pretenties van andere cultuurdragers te definiëren als pose, zonder er nu direct met de vinger bij te gaan staan zwaaien. De toon is meer die van een halve grap dan van een uiting van verontwaardiging.

Wolfe en Leibovitz vertegenwoordigen trouwens ook allebei ostentatief hun dandyisme: Tom Wolfe in zijn double-breasted ruitjespak met strohoed en wandelstok, gefotografeerd door Annie Leibovitz; Annie Leibovitz zelf, op de achterflap van haar boek, en profile in Armanileer met haar bril elegant in de hand, gefotografeerd door Robert Mapplethorpe. Geen presentatie voor klassieke prekers die morele oprechtheid met formele soberheid gelijkschakelen.

Afkerige reacties

Een derde, schijnbaar zwak maar in werkelijkheid nog steeds zwaarwegend argument voor Anie Leibovitz' vooraanstaande positie is de mate waarin ook zij afkerige feacties heeft weten los te maken, meestal met als thema dat haar foto's ontluisterend zijn, clichématig en oppervlakkig. En zoals gewoonlijk is voor al deze kwalificaties iets te zeggen.

Niet zonder reden staat ‘wachten’ hier tussen aanhalingstekens: de afkeer van het brede publiek heeft immers al lang de functie van kwaliteitscriterium, en is een signaal voor veel critici om in stormachtige juichkreten los te barsten. Er is weinig ruimte voor nuances in dit wereldje. Zo is het moment van algemene appreciatie ook voor Annie Leibovitz al lang bereikt: zij was al ‘acquired taste’ nog voor ze er zelf erg in had, zelfs in Nederland waar dit soort geënsceneerde portretten nog niet of nauwelijks wordt gemaakt.

Dat laatste vind ik jammer, maar het is wel begrijpelijk. Annie Leibovitz is een typisch nationaal verschijnsel, achter haar staat een hele Amerikaanse traditie van heldendom volgens protocol en de kwantitatieve definitie van roem waarin fotobeelden de grootste propagerende rol vervullen. Zelf heeft ze weinig te zeggen over wat haar inspireert (‘the personal interaction and what you ate for breakfast and blah blah blah’) - waarmee natuurlijk elke beroepsuitlegger wordt geprikkeld om iets te verzinnen op dat blah blah blah.

Silvester Stallone & zoon, 1982

In dit geval is dat niet zo moeilijk. Niet voor niets bijvoorbeeld gaat het verschijnsel Annie Leibovitz gepaard met een op grote schaal herlevende artistieke belangstelling voor filmstills en pornografie; mogelijk heeft zij dat proces mede in beweging gezet. Jayne Mansfield naast een reusachtige steen met vissen beschilderd, Dolores Gray met haar roze poedels zijn zonder twijfel de directe grootmoeders van Bette Midler als rozenperk en Jerry Lee Lewis op de paradijselijke velden van Las Vegas.

Natuurlijk dóét Annie Leibovitz wel iets met die geschiedenis. Dat maakt haar juist interessant. Veel van haar subjecten zijn net als zijzelf afkomstig uit de periode die tot de meest recente geschiedenis behoort, de jaren zestig en zeventig, waarin zelfmutilatie, zelfdestructie, zelfverheerlijking of -verguizing, maar in elk geval een ongebreidelde zelfprojectie steeds meer de gemeenschappelijke teneur van de kunst en de popcultuur zijn gaan bepalen. Wat al haar subjecten gemeen hebben is dat ‘grossly over-photographed celebrities’ zijn, zoals Tom Wolfe het uitdrukt. Voor elke fotograaf twintig jaar geleden zou dit feit alleen al een ramp zijn gewest, een draak om te verslaan. Voor Annie Leibovitz en veel van haar hedendaagse collega's ligt het anders: ze gebrúíken het, volgens de slogan van het moment, ‘if you can't beat them, join them’. Zo is het ook de open tactiek van Annie Leibovitz, niet op háár beurt nog iets aan die traditie toe te willen voegen (maar het daarmee stiekem juist wel te doen). Haar foto's zijn in eerste plaats ingedikte versies van alle miljoenen eerdere foto's gemaakt van al die celebrities. Zelf is ze de eerste om dat toe te geven.

En zo zien we Dolly Parton in een krankzinnig roze-wit pak, ‘stralend lachend’ met de biceps van Arnold Schwarzenegger op de achtergrond, en een eindje verderop John Lennon die zich

[Vervolg op pagina 19]