Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 13]

Graham Greene
Vervolg van pagina 4

bp

jaren twintig achtereenvolgens de USSR, Spanje, Hitler-Duitsland, Nederlands-Indië, Korea, Nieuw-Guinea, Ambon, Suriname en Aruba bezocht en beschreef: geheime gesprekken voerde met Henk Sneevliet, Jef Last, Anton Mussert, Mohammed Hatta, Westerling, Bung Karno, Chris Soumokil, Desi Bouterse en Bettico Croes, alsmede bevriend is met Schillebeeckx én monseigneur Gijsen, en zo'n man zou dan zeggen: ‘Ach, verveling. Ik ga hier anders dóód!...’

Le Carré zei over Greene dat hij politiek en religieus gezien nog immer in de jaren dertig leeft. Greenes antwoord was dat dat niet waar was, maar dat er volgens hem inderdaad sinds de jaren dertig nauwelijks iets is veranderd. Ik denk dat het anders ligt en dat het antwoord binnen de opbouw van Greenes imposante reeks romans ligt, maar Greene ontkent ook dát: ‘Er is een schrijver Graham Greene en heel soms komt die een andere Graham Greene tegen’ (The Other Man). Met andere woorden: mij leer je niet kennen uit mijn boeken.

De drieëntwintig romans van Greene zijn in drie fasen te splitsen. In de eerste periode, vanaf 1930, is elke roman en thriller niet meer dan een spannend verteld verhaal, waarachter een wat romantische maatschappijkritiek (Oxford!) schemert. A Gun for Sale uit 1936 bijvoorbeeld heeft het nogal stereotiepe idee dat alle kapitalisten schoften zijn; datzelfde idee speelt ook in het een jaar eerder gepubliceerde England Made Me. Greene zal dat niet meer loslaten, maar vanaf z'n eerst bestseller, Brighton Rock, in 1938, wordt duidelijk dat hij in de knoop komt te zitten met zijn lidmaatschap van de rooms-katholieke kerk. Vanaf die roman worstelen de hoofdfiguren nog wel met een corrupte samenleving, maar vooral met de betwistbaarheid van de eigen katholieke geloofskeuze. Hoogtepunt in dat opzicht is de ‘Mexicaanse’ roman The Power and the Glory. Acht jaar en een wereldoorlog later lijkt Greene een keuze te hebben gemaakt. In The Heart of the Matter (1948) is de politieman Scobie betrokken bij hulpverlening aan slachtoffers van een bootramp. In een nonnentehuis mag hij een zwaar zieke jongen voorleden, maar treft uitsluitend zeer stichtelijke katholiek voorgeschreven lectuur aan. Scobie aarzelt, maar wil ten slotte de doodzieke jongen niet teleurstellen, slaat het missieboek open en begint, onder de pretentie van voorlezen, een zeer spannend avontuur te vertellen. Greenes eigen keuze lijkt duidelijk: waar eerst nog typisch religieuze trefwoorden zijn thema willen uitdrukken, ‘Grace’ en ‘Sin’, worden dat na de oorlog (‘Ik ben inderdaad “anders” gaan denken door de “Blitz” in Londen,’ zegt hij tegen Allain) weer de seculiere begrippen ‘Innocence’ en ‘Corruption’. En pas als hij ook privé-moeilijkheden (huwelijk) definitief verwerkt heeft (The End of the Affair), is hij in staat te manifesteren wat altijd al latent aanwezig was: in 1951 verschijnt zijn politiek geladen meesterwerk The Quiet American over Indo-China, waarmee hij de worsteling tussen ‘geloof’ en ‘politiek’ ten gunste van de laatste lijkt te hebben beslecht. Zonder het katholicisme overigens los te laten, is hij pas dán in staat tot de vriendschappen met uitgesproken linkse wereldleiders als eerst Ho Chi Minh, later Castro, Allende en de Sandinisten. Pas vanaf Indo-China pleegt hij, die voortdurend zegt ‘I'm not committed’, politieke dáden: een nooit onthulde geheime missie voor de Vietminh, de goederensmokkel naar Castro's rebellen, de wapenbemiddeling voor het Sandinistisch front. En pas daarna zet hij openlijk zijn reputatie (‘Greene - the main British literary-export’) voor de ‘goede zaak’ op het spel: The Honorary Consul tegen Argentinië, The Comedians tegen Papa Doc Duvalier, Travels with my Aunt, waarvan de Duits-Paraguaanse president Stroessner naar verluidt hysterisch werd, J'Accuse, waarin hij zichzelf vooral als strijdend persoon, en minder als auteur, presenteert. En nu Getting to Know the General, waarin Greene door een Panamese president gevraagd wordt over te komen, zijn landje te bekijken en zijn standpunt, tot aan de onderhandelingstafel in Washington, te ventileren over de Amerikaanse dominantie in de Kanaal-zone.

Mengelmoes

Waar het begrip ‘geloof’ of ‘katholiek’ nog valt, is dat in zeer afstandelijke zin, zoals u en ik het erover kunnen hebben. Hoewel het natuurlijk niet voor niets is dat Greenes hart zo uitgaat naar het nog altijd overwegend katholieke Midden-Amerika, komt die motivatie nergens expliciet of impliciet naar voren. Integendeel, in het voorwoord zegt Greene ingegaan te zijn op de uitnodiging omdat ‘in die landen politiek zelden heeft betekend een simpel elkaar afwisselen van twee partijen, maar het is altijd een kwestie van leven en dood geweest’.

Dat simpele zinnetje tekent zijn zo paradoxale, bijna opportunistisch aandoende ideologie: Greene is een romanticus voor wie begrippen als ‘goed’ en ‘kwaad’ niet volgens tevoren getrokken lijnen vastliggen, maar bepaald worden door de mengelmoes aan ‘verleden tijd’ waarin hij zijn katholieke opvattingen heeft geprobeerd te verzoenen met zijn linkse voorkeuren. De resultaten daarvan zijn uniek en zelfs verademend in een wereld die stijf staat van dogma's, trends en blokken, maar ook buitengewoon vaag: Graham Greene kiest voor dat communisme dat wel eens aan zijn Heiland wordt toegeschreven: het opkomen voor de ‘underdog’, het dondert nauwelijks wie dat is. Het dondert evenmin of die underdog religieus dan wel atheïst is (Greene zelf is het zo langzaam aan beide, getuige bijvoorbeeld de komische, maar tegelijkertijd bloedserieuze dialogen tussen monseigneur Don Quixote en de marxist Sancho in Don Quixote).

Zó kan hij op hetzelfde moment Mosje Dajan (en diens Zesdaagse oorlog) bewonderen én opkomen voor het Palestijnse volk; de Russische inval in Tsjechoslowakije veroordelen, maar die in Afganistan rechtvaardigen; de Sandinisten toejuichen, en de door zijn eigen landgenoten gemartelde IRA-gevangenen afdoen met ‘terroristen’. ‘Disloyalties,’ ‘political disloyalties’, is een ‘Greene’-woord. Zo'n term is een vondst, zelfs moedig als je er goed over nadenkt.

Veel mensen hebben zich afgevraagd hoe Greene toch altijd, precies op tijd naar het lijkt, in landen terechtkwam waar bij wijze van spreken geen dag later de revolutie losbarstte (Cuba - het Varkensbaai-incident, Indo-China - aan de directe vooravond van de Amerikaanse bemoeienis, Kenia - de opstand van de Mau-Mau, Tsjechoslowakije - de val van Dubcek, Chili - de val van Allende, Argentinië - de politieke ontvoeringen; zelfs de Panamese generaal verongelukt in Getting to Know the General, vastbesloten om indien nodig de Amerikaanse troepen voor ‘zijn’ kanaal te bevechten). Sommigen hebben daar oprecht de gedachte bij uitgesproken dat Greene, onder de ‘cover’ van wereldberoemd auteur, spion is (‘Eens in de “Service”, altijd in de “Service”.’). En inderdaad, wie hem tegen de journaliste Marie-Françoise Allain hoort zeggen: ‘Een schrijver moet in staat zijn over te steken, van kamp te veranderen in een mum van tijd... In plaats van de ene kant of de andere te kiezen, kies ik beide kanten, liever dan geen keus te maken,’ die kan zich best afvragen of Greene, veel meer dan zijn goede vriend Philby, niet de perfecte dubbelspion is.

‘It's the human factor,’ zo verklaart hij zijn complexe gedrag en standpunten. Dat zal het dan wel zijn, mits je het leest als The Greene Factor.

■

‘Getting to Know the General’ door Graham Greene, Uitgever: The Bodley Head, f46,80.