Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 5]

De onschuldige melancholicus
Kossmanns reisverhaal door een laat leven

In alle onschuld door Alfred Kossmann Uitgever: Querido, 165 p., f28,50
Frans de Rover

Een belangrijk thema in het oeuvre van Alfred Kossmann is het reizen - naar landen rond de Middellandse Zee, maar ook door de wereld van de literatuur. Als jong schrijver heeft Kossmann eens gezegd: ‘Ik wil toerist zijn in mijn eigen leven.’ Hij heeft die uitspraak gestand gedaan. Zowel in zijn autobiografisch werk als in zijn romans en verhalen treedt eenzelfde type reiziger op: een belezen man die verwonderd en enigszins afstandelijk ‘de dingen’ (belevenissen met mensen en boeken) beziet, of duidelijker: aan wie gebeurtenissen overkómen. In dat verband heeft Kossmanns nieuwe roman een programmatische titel: zonder te kunnen of willen ingrijpen wordt de journalist Ferdinand Dinkgreef als een man zonder eigenschappen in al zijn onschuld geconfronteerd met vrijwel alles wat God verboden heeft, met name op seksueel gebied. Dit laatste is een andere, steeds terugkerende thematiek in Kossmanns werk en de romantitel krijgt daardoor tevens een ironische betekenis: Dinkgreef (‘Ik ben een geknakte epicurist’) figureert in een wereld waarin overspel, incest, homoseksualiteit en sadomasochisme hoogtij vieren. Er loopt kortom in de roman weer geen normaal mens rond. Een interessant boek dus, vooral door de lichtvoetige toon waarop Kossmann de verschrikkingen van het tot realiteit geworden onbewuste verhaalt. Hoewel, zo erg is het allemaal nu ook weer niet.

Het verhaal begint heel onschuldig en vertrouwd in een kleine provincieplaats waar de vijfenvijftigjarige Dinkgreef als redacteur-journalist van het Woudrechts Weekblad in aanvaring komt met enkele conservatieve notabelen over de aanleg van een rolschaatsbaan door uitkeringstrekkers. Dinkgreef raakt vanaf dat moment verstrikt in een web van ook erotische manipulaties door de activiteiten van de plaatselijke advocaat, wiens echtgenote en dochter de journalist gaan belagen. Gevaarlijke vrouwen die zo hun eigen bedoelingen hebben. De meest uitgesproken bedoelingen heeft echter zijn dochter Dorien, die in haar ‘vadertje’ het type van de ouderwetse filmster ziet en zelf de rol van jaloerse liefdesvriendin speelt, niet van zins zich uit haar positie te laten verdrijven. Haar positie wordt weldra een heel bijzondere. Het handelingsverloop van de roman wordt tweemaal onderbroken door hoofdstukken met de aanvang: ‘Dorien schreef: Lieve vader.’ Lange brieven die Dinkgreef eerst later (té laat) onder ogen krijgt (zonder er dan ook met enige emotie op te reageren) en die vooral bedoeld lijken de lezer te informeren over het wel en wee van de doortastende dochter. Ze blijkt zwanger van haar vader en verblijft eerst om dorpsroddel (de notabelen! het Weekblad!) te voorkomen in een Belgisch pension. ‘Hoe is het met je in dat verre Woudrecht? Is er iemand die je troost? (...) Ach vadertje, ik moest zo niet schrijven, maar nu ik een kind van je verwacht ben ik nóg jaloerser. Ik was al lelijk, denk ik, nu word ik afstotelijk. Weet je wat ik laatst droomde, nu ja, dágdroomde? Dat ons kind een meisje was en dat ik het aan JE aanbood, voor je zeventigste verjaardag, over veertien jaar. Zou dat niets voor JE zijn? Op je zeventigste verjaardag slapen met een meisje dat je dochter en kleindochter is? Zoek maar eens bij de oude Grieken of bij Wagner. Hadden die Grieken dat niet ook, van als het maar in de familie blijft?’ Toch is ze bang dat zich in haar buik vreemde wezentjes zullen ontwikkelen: ‘Dat komt ervan onze kindertjes hebben varkensstaartjes an.’

Alfred Kossmann
hans van den bogaard

Dubbelzinnigheid

Via Dorien kan Kossmann ook zijn fascinatie kwijt voor die andere vorm van dubbelzinnigheid en identiteitswisseling: het sadomasochisme. In de jaren zestig publiceerde hij essays over en vertaalde werk van de negentiende-eeuwse naamgever aan deze ‘fantasie’-lust, Leopold von Sacher-Masoch. Dorien ontmoet in haar Belgisch onderkomen een buurvrouw die zich voorstelt als Wanda, ‘sadotherapeute’, eigenares van een gespecialiseerd bordeel in, of all places, Haarlem. Tussen Dorien en Wanda ontwikkelt zich een hechte vrouwenvriendschap die, en passant, nog het leven kost aan een jeugdig Vlaams heerschap dat de meedogenloze dames het hof waagt te maken. Uiteraard kan Wanda bij een dubbele whisky heel wat smakelijke ‘praktijkervaring’ kwijt, maar haar relaas heeft toch vooral een klinische toon. Wellicht conform haar opvatting en uitoefening van ‘het vak’, de erotische werking die van dit soort fantasieën kan uitgaan (ik denk aan Reve) gaat er door verloren. Misschien is dat ook juist de bedoeling: haar klanten, voornamelijk uit de betere kringen en op gevorderde leeftijd en lichaamsomvang, houden het wat armzalige (en stereotiepe) karakter van een martelaar voor een dagdroom (Kossmanns ‘rehabilitatie’ van Sacher-Masoch uit 1962). Het ligt in de lijn der verwachting dat Dorien tot Wanda's assistente promoveert en vadertje aldus doende ook uit eigen ervaring de effecten van het klappen van de zweep kan mededelen: ‘een patiënt’ in de schandpaal overlijdt gestriemd aan een hartverlamming. Politie. Schandaal. Komische details als ze tegelijkertijd niet zo deerniswekkend waren. Hetzelfde kan uiteindelijk gezegd worden van de levenslustige Dorien: de natuur zegent haar met een tweeling, maar haar vader, dé vader, is onbereikbaar; haar laatste brief eindigt met een wanhoopskreet: ‘Waar ben je? Leef je nog! Het is gemeen zoals je me in de steek hebt gelaten. Ik heb helemaal niemand.’

Dinkgreef kán op haar brieven ook niet reageren; hij krijgt ze pas veel later te lezen. Zachtjes maar dwingend is hij door de belanghebbenden van het Woudrechts Weekblad de vut ingeduwd en heeft hij zijn provinciaal bestaan ingeruild voor een meer werelds: verder naar het Zuiden - achtereenvolgens verblijft hij in Parijs, Rome, Athene en op Kreta. Ieder tussenstation kenmerkt zich door steeds weer andere vrouwen die hem van hun leven deelgenoot maken en hem doen verzeilen in gecompliceerde situaties die hij niet ambieert. Diverse seksuele varianten van de homo ludens dienen zich aan, maar Dinkgreef is het spelen wat moe geworden. Ik moet toegeven: wat kan hij er nu helemaal aan doen dat hij in Parijs nog eens wordt lastig gevallen door een oude aanbidster uit Woudrecht, dat hij in Athene ‘iets’ heeft met de journaliste Penelopee, die meer van vrouwen houdt dan van mannen, maar die net niét de liefde van de Duitse Hildegard (Dinkgreef kent haar nog uit Rome) kan beantwoorden, waarop deze het aardse leven verlaat via het raam van Penelopees appartement? Ik moet toegeven: de menselijke driften zijn duister en zelden aangenaam. Ferdinand Dinkgreef is een dolende ridder die keer op keer, zijn leven lang, door anderen tot een strijd en een keuze gedwongen wordt die hij niet aan wil.

Kreta

Zijn reis eindigt op Kreta; ook daar willen de verhoudingen weer niet deugen. Hij raakt betrokken bij de driehoeksproblemen van een Australische, behoorlijk gesjeesde antropoloog (‘Ik onderzoek veranderingen in het gedragspatroon op Kreta sinds de terugkeer van gastarbeiders uit Europa (...) Denk je dat ik mijn studie ooit afkrijg? Er is helemaal niets te bestuderen. Ze suffen gewoon verder, allemaal inteelt. Hiernaast staat een Turks badhuis, en dat is nu een Konditorei. Denk je dat het wat uitmaakt, een Turks bad nemen of een taartje eten? Ik zal ze straks in Sydney een andere studie laten zien. Hoe snel buitenlanders hier verloederen, in heel Griekenland, vooral op Kreta’) - deze wetenschapper dus, diens schilderende, invalide vrouw en haar jongere discozusje. Alsof het allemaal nog niet erg genoeg geweest is, krijgt de vermoeide vut'er nóg een seksuele variant te verwerken: ‘“Ik ben net als jij, oude makker, ik zag het meteen. De Griekse jongetjes hè? Godbewaarme, wat zien ze er heerlijk uit in de zomer.” (...) Hoewel hij lalde en waggelde zoende hij opnieuw, met zijn tong in Dinkgreefs mond, en het leek Dinkgreef, die duizelig was, dat hij hun in elkaar rakende baarden hoorde knetteren.’

Dinkgreef hoort en ziet sterretjes vonken. De roman besluit met een overweging tussen gealcoholiseerd slapen en waken die (eindelijk) zijn wanhoop verbeeldt: ‘Rust. Samenhang. Alles in samenhang, naar rede en gevoel verbonden: één prachtig mozaïek, vlechtwerk, met sterren, maan, wolken doorschitterde hemel, voor zijn part kamermuur van vlekken en vliegepoep. Schitterend. Ridicuul.’ Een (droom)beeld van de roman zélf: geen hecht gecomponeerd geheel met een structuur waarin alles naar elkaar verwijst. Wél een boeiend geromantiseerd reisverhaal door een laat leven waarin soms schitterende vonken van een ridicule mensenwereld zich weerspiegelen in de ogen van een ‘onschuldige’ melancholicus.

■