Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 12]

‘Je hoort mij niets zeggen over een ontwerper’
De nieuwe natuurkunde zaagt de poten onder de stoel van God vandaan

‘Dat is een vreemde verandering,’ verbaast Paul Davies zich. Zijn boek God and the New Physics ligt sinds kort in de Nederlandse boekhandel als God in de nieuwe natuurkunde. En dat in klopt niet: wat Davies betreft laten de natuurwetenschappen, inclusief jongere takken ervan als quantummechanica en relativiteit, een mens juist geen enkele ruimte meer voor geloof in een opperwezen dat alles maakte en alles bestuurt. ‘Het is de context van het religieuze debat die door de ontwikkelingen wordt veranderd. De nieuwe natuurkunde zaagt de poten onder de stoel van God vandaan.’ Een gesprek met Paul Davies.

Bas den Hond

Sinds de eerste ruzies tussen Copernicus en de kerk is er minder veranderd dan veel schrijvers over de nieuwe fysica en haar consequenties voor godsdienst en filosofie ons de afgelopen jaren wilden doen geloven. Behalve dan dat Davies, fysicus, uit zijn werk de zelfbewuste conclusie trekt: ‘De wetenschap biedt een zekerder weg tot God dan religie.’

‘Het was niet mijn bedoeling de oorlog tussen de wetenschap en het geloof voor een zoveelste ronde voort te zetten. Mijn boek moest boven dat alles uitstijgen.’ Professor Davies leidt aan de universiteit van Newcastle upon Tyne het Department of theoretical physics. Dagelijks doet hij zelf onderzoek naar verschijnselen die het gezonde verstand, en daarmee een ons eeuwenlang vertrouwd wereldbeeld, op het verkeerde been zetten: de onscheidbare relatie tussen waarnemer en waargenomen systeem in de quantummechanica; de grote rol van het toeval in die microwereld; de capriolen die de tijd maakt bij relativistische (grote) snelheden, in het enorme zwaartekrachtveld bij een ‘zwart gat’ of in de eerste momenten na de oerknal; die oerknal zelf.

Maar zoals hij het voor het hoofdstuk Wonderen van zijn boek nodig vindt iets over buitenzintuigelijke vermogens uit te vinden zo acht hij het ook niet beneden zijn waardigheid een experiment voor lepeltjesbuigers te ontwerpen. Een glazen buisje met een geheim mengsel van edelgassen vormde de tinkerproof verzegeling van het metaal; geen Geller wist er raad mee en tot op de dag van vandaag gelooft Davies niet in wonderen. ‘Ik hoop dat ik daardoor met meer gezag schrijf dan sommige anderen,’ antwoordt hij effen op de vraag naar het verschil tussen hem en bijvoorbeeld Fritjov Capra. ‘Zij zijn vaak opgehouden met wetenschappelijk onderzoek en schrijven alleen nog maar boek na boek voor de Californische markt.’

Verlakkerij

In de tijd dat Gary Zukav en Capra furore maakten met boeken waarin natuurkunde en oosterse levensovertuigingen iets met elkaar hadden (bij Zukav als handige metafoor, bij Capra als apologie van het boeddhisme) schreef Davies nog boeken over straight science. Of zijn onderwerp nu het ontstaan en vergaan van het heelal was (The Runaway Universe, Other Worlds), of de eigenschappen van een zwart gat (The Edge of Infinity), telkens stuitte hij op vraagstukken die lang het exclusief terrein van de godsdienst waren. Waar komt alles vandaan? Waar in de vele lagen deeltjes die in onze hersenen kunnen worden onderscheiden zetelt nu eigenlijk onze vrije wil? Als het heelal, wat nu een groot aantal kosmologen vermoedt, ‘gesloten’ is en uiteindelijk weer met al zijn ruimte en tijd in elkaar zal vallen en eindigen, waar is dan de eeuwigheid waar gelovigen het over hebben?

‘Ik ging daar steeds met een boog omheen. Het interesseerde me wel en veel van mijn lezers bleken juist door die dingen geboeid te worden, maar ik dacht altijd dat het niet juist zou zijn me daaraan te wagen en dat collega's zouden zeggen: hou je bij de wetenschap. Sindsdien ben ik verder gekomen en beter geworden, ik trek me minder van dat soort overwegingen aan.’

Hij is bepaald geen tweede Capra geworden. ‘Dat gedoe met oosterse mystiek vind ik overdreven. Je kunt wel parallellen trekken tussen de natuurkunde en die filosofiën, maar je mag niet de gevolgtrekking maken dat eastern mysticism got there first. Het zou héél verrassend zijn als iets waar natuurkundigen mee aankomen niet al ergens anders was geprobeerd. Het is een beetje verlakkerij, die er bij een bepaalde groep mensen goed ingaat.’

Paul Davies
ellen kok

Zelf toetst u voortdurend een joods-christelijk soort god aan de nieuwe natuurwetten.

‘Ik ben nu eenmaal opgegroeid in een christelijk land. Als ik het daarbuiten ga zoeken moet ik een half dozijn godsdiensten vergelijken. Dat is mijn vak niet.’

Maar wetenschappelijk wel meer verantwoord.

‘Nee! Ik heb mijn conclusies over verbindingen met welke bestaande godsdienst dan ook gewoon al getrokken. Wat oosterse mystiek betreft heb ik een jaar geleden een congres in Bombay bijgewoond dat daarover ging. Er waren ook een paar boeddhistische monniken bij. Beide partijen vonden die verbinding overdreven. Die monniken hadden het idee dat... nou ja, ik wil geen anti-Capraverhaal afsteken, maar ze waren héél onbeleefd over hem.’

Schepping

Zelf dient Davies in zijn boek klap op klap toe aan het monotheïsme dat in onze landen het meest voorkomt. Het beeld ontstaat van een kerk die sinds het fiasco met Galilei nog steeds op enige afstand achter de wetenschap aan hompelt, altijd maar bezig haar wereldbeeld enigszins te rijmen met wat waarneembaar en bewijsbaar is geworden. Elke ruimte die een gelovige in de natuurwetten ontdekt om er zijn god in onder te brengen wordt even later door nieuw onderzoek genadeloos afgesloten.

De oerknal waarmee het heelal zijn bestaan moet zijn begonnen is een voorbeeld. Een schepping heeft volgens dat model blijkbaar echt plaatsgevonden, en waar geschapen wordt moet een schepper zijn. Maar de natuurkunde is alweer een stap verder en ontdekt in de quantummechanica gebeurtenissen zonder oorzaak: vacua waarin zo nu en dan toevalligerwijs toch wat materie opduikt en deeltjes die invloed uitoefenen op de omstandigheden die pas even later zullen zorgen voor hun ontstaan. Bovendien ontstond bij die oerknal ook de tijd zelf pas, zodat volgens de wetenschap de vraag of er vóór de wereld een god was die haar wenste geen betekenis heeft.

Het hardnekkigste argument voor een minder goddeloze kijk op het bestaan is de vaststelling dat wij en de wereld dan toch maar bestaan, ingewikkelde, ordelijke fenome-

[p. 13]

nen die er helemaal niet hadden hoeven zijn. De natuurkunde antwoordt droog dat het heelal die orde vermoedelijk toevallig heeft opgedaan, als gevolg van een paar eenvoudige natuurwetten die tijdens de oerknal aan het werk waren. De orde is nu langzaam maar zeker aan het verdwijnen (via het opbranden van sterren bijvoorbeeld) en dat maakt de dingen die wij vlakbij en ver weg om ons heen zien mogelijk.

‘Ik word altijd tamelijk boos als ik zie hoe mensen allerlei silly ideas opgelepeld krijgen door leidsmannen die béter weten’

ellen kok

Maar met die laatste paar wetten weet Davies verder ook geen raad meer. ‘De fysica lijkt op weg naar een beschrijving van de wereld met behulp van enkele deeltjes en één of twee krachten die daarop werken. Het is nog mogelijk dat daarachter een nog simpeler, logisch principe zit, waardoor de wereld wel zo in elkaar móét zitten.’ Die uiterste wet zou dan de laatste wijkplaats worden voor het mysterie dat elk geloven nodig heeft. En Davies wil daarin wel berusten: ‘Het geeft ook mij het gevoel dat de wereld “iets ontworpens” over zich heeft. Maar je hoort mij niets zeggen over een ontwerper!

Mijzelf leidt mijn onderzoek tot de conclusie dat de wereld geen ongeluk is, dat ze een doel heeft en dat wij daarvan deel uitmaken. Ik heb daar persoonlijke ideeën over, ze veranderen naarmate ik zelf verander. De wetenschap kan daar niets over zeggen.’

Het gaatje dat de natuurkunde volgens hem nog openlaat voor religieus besef is in ieder geval te klein voor de god van Israël om zich doorheen te wurmen. Buiten de ruimte en vooral buiten de tijd kan er geen god bestaan die een persoon is, wensen en plannen heeft. En binnen ons heelal kan er geen god bestaan die boven de natuurwetten staat en zeker niet een die eeuwig leeft, want dat het universum eindigt staat vast, ondanks alle onzekerheden over de manier waarop.

Leidsmannen

En met gewone christenen die dat soort ontdekkingen helemaal niet goed uitkomt heeft Davies voornamelijk medelijden. Hij is ook als christen begonnen, maar voelt zich sinds hij tot de overtuiging kwam dat de god die elk van zijn stappen in de gaten hield niet bestond ‘belazerd. Absurd, oplichterij. Ik word nog steeds tamelijk boos als ik zie hoe mensen allerlei silly ideas opgelepeld krijgen door leidsmannen die béter weten. Die wel geloven, maar wier geloof geen enkele relatie heeft met wat ze preken. Wel weer juist met dingen die ik hier aan het ontdekken ben!’

Opgerold

Wat blijft er nog wél over? De hemel? Kosmologen gaan steeds meer met een model van de wereld in elf dimensies rekenen. Misschien dat daar...

Hij gaat er meteen serieus op in: ‘Die zijn, op onze ruimte en tijd na, allemaal “opgerold”, zodat er niets in past, nog geen elektron.

Dat is voor mij het probleem trouwens niet. Ik kan als natuurkundige best een plaats uitvinden die fysisch volstrekt gescheiden is van onze wereld, dat kan binnen dit universum ook wel. En dan kún je je voorstellen dat iets van jou daarheen wordt gebracht na je dood... maar ik heb het idee dat, als er een bedoeling is met het heelal, dat een veel diepere zou moeten zijn dan zoiets.’

Maar ik ben nog steeds een gewone christen en wil weten: is er leven na de dood?

‘Dat heeft met je besef van tijd te maken. Is dat anders in het hiernamaals? Ga je je vervelen tijdens een eeuwigheid, of zou het in de hemel tijdloos zijn? Maar onze persoonlijkheid is zó met de tijd verweven, het is absurd om een mens daarvan losgekoppeld te denken.

Dat die zeventig jaren die ik vermoedelijk zal leven alles zijn kan ik me óók weer niet voorstellen. Technisch gesproken is er in ieder geval niets tegen dat de software van je brein, een lading gegevens eigenlijk, overleeft als de drager ervan vergaat. Ik weet ook niet waar.

Maar misschien moet je het begrip tijd anders gaan bekijken, minder absoluut. In de natuurkunde kun je veel processen rustig achterstevoren beschrijven, de belangrijke natuurwetten zijn nog steeds geldig als je de film achterstevoren afdraait. Op deeltjesniveau is echt alles tijdsymmetrisch. En dan is het eigenlijk niet verklaarbaar dat we bang zijn voor onze dood, maar niet voor onze geboorte. Fysici zeggen: er is een wereldlijn, die van plaats naar plaats gaat en van tijd naar tijd met een begin en een einde. En dat blijft zo.’

Dat is een schrale troost

Wat mensen in ieder geval kan geruststellen is dat nu de wetenschap religie bedrijft door zich met dit soort dingen bezig te houden. Door alles wat we ontdekken en verklaren wordt niet weggenomen dat er méér is dan het oog ziet, en dat de wereld niet futiel is. Ik heb brieven gekregen van geestelijken die zich door mijn boek geholpen voelden! Een rabbijn schreef dat ik hem precies de missing link had verschaft die hij al zo lang zocht voor zijn ideeën over God.’

Koningin

U schrijft dat religie en wetenschap gemeen hebben dat ze hun beoefenaren een vreemde mengeling van nederigheid en arrogantie ingeven. Ik heb van die nederigheid nog niks gemerkt.

‘Ik vind dat ik duidelijk stelling moet nemen. Het zou natuurlijk dom zijn om te zeggen dat mijn begrip van de wereld nu voltooid is. In de wetenschap moet je zoiets openhouden. Maar eerlijk gezegd heb ik niet het idee dat het nog erf zal veranderen.

Ik schrijf ook ergens dat de natuurkunde de koningin van de wetenschap is. Of we nu echt een fundamenteel fysisch principe zullen vinden of, zoals anderen zeggen, alleen maar betere en betere modellen zullen vinden zonder ooit de realiteit te beschrijven, het is wel de discipline die zich in de voorhoede bevindt bij het begrijpen van de wereld.

Want als je iets nederigs wilt horen: in andere takken van de wetenschap dringen de resultaten van de nieuwe natuurkunde maar heel traag door. Het leven zelf bijvoorbeeld, bewustzijn, daar weten we nog bijna niets van, maar de biologie pakt dat nog steeds aan met een technisch, reductionistisch apparaat, met methoden uit de negentiende eeuw!

Terwijl dáárover de natuurkunde juist iets heeft ontdekt: dat je niet alles kunt verklaren door het steeds maar op te splitsen, dat de som meer kan zijn dan de delen. De laatste tijd wordt er in allerlei wetenschappen, wiskunde, chemie, ook biologie, resultaat geboekt door op die manier te gaan kijken. Dat is de toepassing van dat holisme waarover iedereen het zo graag heeft. Niet iets dat zonodig tot het boeddhisme moet leiden, het wil gewoon zeggen dat er in grote fysische systemen natuurwetten op ontdekking liggen te wachten die volstrekt nieuw voor ons zijn.’

Einstein is volgens u de apostel Paulus van de nieuwe natuurkunde. Wie is Paul Davies?

Verrast, maar bijna zonder nadenken: ‘Een van die ongenoemd gebleven klerken die de evangeliën uitschreven. Mensen zullen zich mijn naam niet herinneren, maar misschien wel de boeken. Er staan uiterst machtige ideeën in.’

■

‘God and the New Physics’ en de andere genoemde boeken van Paul Davies zijn uitgaven van J.M. Dent & Sons, Londen. Onlangs verscheen daar van zijn hand ook ‘Superforce’, over het zoeken naar een ‘verenigde veldtheorie’ voor de belangrijkste natuurkrachten tussen deeltjes.

‘God in de nieuwe natuurkunde’ is uitgegeven bij Veen en kost f34,90.

Bas den Hond is zelfstandig wetenschapsjournalist

Het nieuwe boek van Tomi Ungerer Once in a Lifetime heeft slechts één onderwerp, maar het is groot genoeg voor tientallen tekeningen: de kruisraket. Tekeningen laten zich niet vertellen, vandaar hier en op de pagina's 10 en 18 enkele voorbeelden. Once in a Lifetime is uitgegeven door Jonathan Cape en kost f27,70.
tomi ungerer