Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 9]

Sartres respect voor Freud
Uit zijn nalatenschap: scenario 's voor de film over Freud

Le scénario Freud door Jean-Paul Sartre Voorwoord J.B. Pontalis Uitgever: Gallimard, 580 p., f65,80
J.A. Groen

De nalatenschap van Sartre blijkt vol verrassingen. Na Les Carnets de la drôle de guerre en de brieven aan Simone de Beauvoir (Lettres au Castor) verschijnt nu in de reeks ‘Connaissance de L'Inconscient’ het Scénario Freud. De verbinding tussen Sartre en Freud loopt via de Amerikaanse regisseur John Huston, die een film wilde maken over het ontstaan van de psychoanalyse. Daarbij zou het centrale thema de heroïsche strijd moeten zijn die Freud met anderen en met zichzelf heeft gevoerd. In 1958 vraagt Huston aan Sartre of hij het scenario wil schrijven. Sartre schijnt dit aanbod onmiddellijk geaccepteerd te hebben, naar men zegt mede omdat hij in geldnood zat.

Hij begint met een synopsis van vijfennegentig pagina's, en als deze door Huston wordt geaccepteerd zet hij zich aan het werk. Het scenario wordt zo lang dat de film zeven uur zou gaan duren, en Huston vraagt om een verkorte versie. Sartre schrijft inderdaad een tweede scenario, maar in plaats van het korter te maken wordt het beduidend langer!

Pontalis, de Franse psychoanalyticus die het boek heeft geredigeerd, beschrijft in zijn inleiding de ‘samenwerking’ tussen Sartre en Huston op humoristische wijze, de beide mannen hadden blijkbaar niets met elkaar gemeen. In de Lettres au Castor schrijft Sartre: ‘Huston a eu drôle de mot pour parler de son inconscient à propos de Freud: dans le mien, il n'y a rien,’ en hij voegt er aan toe dat hij waarschijnlijk ‘plus rien’ bedoelde. Huston klaagt erover dat Sartre niet op kon houden met praten, en dat hij daarbij niet eens opmerkte dat hij, Huston, af en toe eens een luchtje ging scheppen.

De samenwerking loopt dan ook op niets uit, er wordt een andere scenarioschrijver aangetrokken, en de film gaat in 1961 in première onder de titel Freud, Secret Desire. Montgomery Clift speelt Freud, en zet die rol sterk aan. Mogelijk wordt de film mede daardoor een flop.

Het is de vraag, zegt Pontalis, of Sartre de film ooit gezien heeft. Sartres niet-gebruikte scenario is zowel voor Sartrekenners als voor psychoanalytici zeer interessant. Niet omdat Sartre zich bepaalt tot exacte historische feiten, wel omdat hij met grote dramaturgische bekwaamheid Freud tot leven brengt, zodat, om met Pontalis te spreken, het gevoel ontstaat dat we er zelf bij zijn geweest. De bronnen waar Sartre over beschikte waren de Franse vertalingen van de biografie van Jones, van de brieven van Freud aan Fliess, en van de Studien über Hysterie en de latere gevalsbeschrijvingen, waaronder Dora.

Vaders

Sartre schijnt door het schrijven van het scenario een geheel ander idee over Freud gekregen te hebben. Meende hij hem eerst te moeten zien als iemand die op doctrinaire wijze school maakte, nu werd hem duidelijk dat Freud een man was die streed met zichzelf, en vaak tegen zichzelf, en vooral dat laatste moet Sartre zeer hebben aangesproken.

Bovendien moet hij gefrappeerd zijn geweest door de enorme betekenis die de vaderfiguur voor Freud heeft gehad. Van Sartre is immers bekend dat hij het liefst geen vader gehad zou hebben en dat hij er zelfs een hekel aan had ‘père de son oeuvre’ genoemd te worden.

Maar het scenario gaat over vaders, daar is geen twijfel over mogelijk. Mogelijk is Sartre bij het schrijven van het scenario toch meer gaan twijfelen aan de mogelijkheid de betekenis van de vader geheel te loochenen. Pontalis vermeldt dat Sartre na het schrijven van het scenario aan een autobiografie is begonnen, waarvan wij tot op heden alleen de titel kennen. (Jean sans terre, waaraan Pontalis toevoegt: ‘Jean sans père’.) Pontalis herinnert zich dat Sartre in die tijd zijn dromen opschreef, en zelfs in een, zij het zeer kort, gesprek over de mogelijkheid sprak zelf in analyse te gaan.

Pontalis heeft, na enige aarzeling, besloten het eerste scenario in zijn geheel te publiceren, maar heeft afgezien van een totale weergave van de tweede versie. Ook had hij nog de mogelijkheid meerdere losse fragmenten, die bewaard zijn gebleven, in het boek op te nemen, maar uiteindelijk heeft hij gemeend, mede om het geheel niet al te volumineus te maken, slechts enkele stukken van de tweede versie aan de eerste toe te moeten voegen. Samen met de synopsis en de inleiding wordt het dan toch al een boek van 580 pagina's.

Bij het lezen van de eerste versie trof mij het meest dat alle figuren die mij als psychoanalyticus bekend waren uit de vele biografieën over Freud, op een zeer bijzondere manier tot leven kwamen. Dat gold vooral Breuer en Meynert, en in wat mindere mate Fliess. De dialogen tussen Freud en deze mensen zijn van een grote dramatische kracht. Minder vind ik de figuur van Freuds werkelijke vader, die door Sartre wel erg zwak wordt afgeschilderd. Prachtig weet Sartre te accentueren hoe moeilijk Freud het vooral met zichzelf heeft gehad in de tijd dat de psychoanalyse tot stand kwam en hoe geschokt hij was door alles wat zijn patiënten hem vertelden nadat hij ze onder hypnose had gebracht. Maar ook maakt Sartre duidelijk hoe gevaarlijk de hypnotische methode geweest moet zijn, er mocht dan al een sterk element van catharsis in zitten, het gevaar van suggestieve beïnvloeding kon toch op den duur niet worden onderschat.

De grote betekenis die Fliess voor Freud heeft gehad wordt in de eerste versie wel telkens naar voren gehaald, maar is tot mijn verbazing in de tweede geheel verdwenen. Uit de fragmenten van deze tweede versie krijg ik de indruk dat Sartre, misschien uit ongenoegen met de gang van zaken met Huston, er toch wat genoeg van begon te krijgen.

Veel moeilijker krijgt Sartre het wanneer hij tracht hypnotische seances weer te geven en daarbij, gezien het medium waar hij voor schrijft, gaat proberen aanwijzingen te geven hoe dit op op het filmdoek moet worden gevisualiseerd. Hetzelfde geldt voor de dromen, zowel die van Freud zelf als die van zijn of Breuers patiënten.

Droombeelden

Patrick Lacoste heeft in een artikel in de Nouvelle Revue de Psychoanalyse (nr. 29, 1984) waarvan de titel luidt: ‘Chambre à part’, de problemen uiteengezet die ontstaan wanneer psychisch beleven in een film gevisualiseerd moet worden. Daaruit blijkt dat dit probleem al speelde in 1925. Karl Abraham, president van de Internationale Psychoanalytische Vereinigung schreef Freud toen een brief waarin hij hem meedeelde benaderd te zijn door de U.F.A. met het voorstel mee te werken aan de voorbereiding van een film van G.W. Pabst over de psychoanalyse. Freud toonde zich zeer weinig enthousiast, hij had al eerder een aanbod van Samuel Goldwyn afgeslagen, die hem 100.000 dollars bood voor zijn medewerking aan films over beroemde liefdesparen.

Freud schreef aan Abraham dat het hem onmogelijk leek de ‘psychoanalytische Abstraktionen plastisch darzustellen’ en dat hij liever op geen enkele manier bij zo'n film betrokken zou worden. De film werd uiteindelijk toch gemaakt, vooral met medewerking van de psychoanalyticus Hans Sachs, en kreeg als titel Geheimnisse einer Seele.

Het ging Freud om de kwestie van de ‘Darstellbarkeit’ van hetgeen psychisch in ons omgaat. Pontalis is in zijn voorwoord over deze kwestie zeer uitgesproken, als hij zegt: ‘Rien de la vie mentale ne peut être sans falsification rendu par l'image.’ Maar dan doet zich de vraag voor hoe dit zich dan verhoudt met de droom, die immers voor het grootste deel in beelden verloopt. Daar heeft Freud het dan wel over de ‘Darstellbarkeit’ als een van de onderdelen van de ‘Traumarbeit’, hij heeft er zelfs een geheel hoofdstuk van de Traumdeutung aan gewijd. Het verschil ligt vooral in het feit dat het proces dat tot deze ‘Darstellbarkeit’ leidt intrapsychisch plaatsvindt, terwijl, wanneer iemand een

[p. 10]

droom vertelt die vervolgens in een film in externe beelden wordt uitgedrukt, deze buiten het intrapsychische liggen. Het komt in analyses regelmatig voor dat analysanten zich verspreken en in plaats van droom ‘film’ zeggen, zoals het ook voorkomt dat zij de wens uiten dat hun gedachten in beeld op een projectiescherm in de kamer zouden verschijnen. Beide uitingen worden door de analyticus als weerstand gezien, een weerstand tegen het feit dat er intrapsychisch iets bij analysanten gebeurt, waar zij onbewust bezwaren tegen hebben.

Sartre ontwerpt als schrijver van een scenario droombeelden, maar, mogelijk omdat hij dat doet voor een komende verfilming, ontstaat tijdens het lezen van deze fragmenten bij mij hetzelfde onwezenlijke gevoel dat ik heb wanneer ik dromen in een film zie uitgebeeld. Ik ben het met Pontalis eens als hij zegt dat het niet kan, dat het altijd iets onechts en vaak iets komisch krijgt. Veel interessanter is wat Sartre Freud en zijn patiënten laat zeggen, zoals het ook in een psychoanalyse het gesproken woord is waar het eigenlijk om gaat.

Ik was erg benieuwd hoe Sartre de strijd zou bewerken die Freud moest voeren over ‘de verleidingstheorie’, ook alweer voor een groot deel in en met zichzelf. Naar mijn mening heeft hij ook dit op voortreffelijke wijze gedaan. Dit is ook interessant vanwege het rumoer dat in de afgelopen jaren rond de verleidingstheorie is ontstaan. Eerst was er al Alice Miller die in haar boek Du sollst nicht merken meende dat Freud deze theorie ten onrechte heeft opgegeven. Daarna kwam Jeffrey Moussaieff Masson met zijn boek The Assault on Truth, Freud's suppression of the seduction-theory. Masson beschuldigt Freud ervan zijn verleidingstheorie te hebben laten varen om daardoor het respect van de medische wereld terug te winnen, maar ook om zijn vriendschap met Fliess te redden. Had Alice Miller nog serieuze bedoelingen met haar stelling, Masson doet mij meer denken aan journalisten zoals wij die ook in de vaderlandse roddelpers ontmoeten. Men zou bijna kunnen vermoeden dat Freud dit heeft voorzien als we denken aan zijn opmerking dat hij van plan was het zijn toekomstige biografen moeilijk te maken. Mogelijk, zegt Pontalis in zijn inleiding, omdat hij het gevaar zag van een verwarring tussen zijn persoon en zijn werk die de psychoanalyse niet ten goede zou komen.

Sartre voert Freud met veel respect ten tonele, mogelijk ook omdat hij veel van zichzelf in zijn persoon herkende. Interessant is de vraag in hoeverre voor Sartre dit scenario een aanzet is geweest tot het schrijven van zijn magistrale meerdelige studie over Flaubert.

■

tomi ungerer