Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

Geen spijt
Naspeuringen naar het leven van Klaus Barbie

Het vierde reich door Magnus Linklater, Isabel Hilton, Neal Ascherson Vertaler: Gerard Grasman Uitgever: A.W. Bruma & Zoon, f29,90
Jan Meyers

Een groot aantal boeken en artikelen getuigt van de belangstelling voor Klaus Barbie wiens proces, als het ooit plaatsvindt, waarschijnlijk de laatste grote zaak tegen een nazi-oorlogsmisdadiger zal zijn. Tot dusver gingen deze publikaties over een fragment van zijn sinister bestaan - bijvoorbeeld de eenentwintig bloedige maanden dat hij Gestapo-chef van Lyon was; Franse schrijvers als Marcel Ruby en Philippe Harzer hebben hierover uitvoerig bericht. Of de periode 1947-1951 waarin hij in Duitsland voor de Amerikaanse inlichtingendienst werkte en waar Erhard Dabringhaus een boekje over open heeft gedaan. En de tweeëntwintig jaar in Bolivia die onder anderen door Kaj Hermann (artikelen in Stern en De Tijd) zijn behandeld. Het wachten was op een ‘complete’ monografie. Die is er nu in de vorm van Het Vierde Reich, goed gedocumenteerd en geschreven. Een jaar lang hebben de auteurs, gerenommeerde journalisten, in tien landen naspeuringen gedaan of laten doen. Het boek is beter dan de titel, die suggereert dat het alleen, althans in hoofdzaak handelt over Barbie en de ‘zwarte internationale’ in Latijns-Amerika. Niets is minder waar. Meer dan de helft wordt in beslag genomen door zijn jeugd die nog nergens zo uitvoerig werd beschreven, de oorlogsjaren (van mei '40-maart '42 in Nederland en van '42-'44 in Frankrijk) en zijn werk in het naoorlogse Duitsland.

Weinig schurken hebben zo ronduit te kennen gegeven dat zij geen spijt hebben van hun daden als Barbie, toen hij zich als vriend van de Boliviaanse machthebbers nog onaantastbaar achtte. Hij schepte er integendeel nog graag over op. Zo beweerde hij (in een interview in Stern) dat hij in Amsterdam een van de SD'ers was die een inval deden in de ijssalon Koco in de Van Woustraat aan de vooravond van de Februaristaking. Hij stormde als eerste naar binnen en sloeg met een asbak de schedel van een van de joodse eigenaars in. In werkelijkheid troffen de SD'ers geen mens in de salon aan, aldus dr. L. de Jong.

Klaus Barbie (geboren 1913) was geen top-nazi. De schrijvers van Het Vierde Reich karakteriseren hem als ‘een trouwe dienaar, een bruikbare handlanger, een echte duivelstoejager van onze tijd.’ ‘a faithful servant, a useful henchman, a true handyman of our times’. Hij was een van de duizenden radertjes in het naziterreurapparaat die moordden en martelden voor hun bazen, een typische exponent van het fascisme, dat de Engelse schrijver Esmond Romily heeft omschreven als ‘een mengeling van profijt zoeken, eigenbelang goedkope emotie en georganiseerde brutaliteit’, mixture of profit-seeking, self-interest, cheap emotion and organised brutality’. Als hoogste Gestapo-baas in Lyon, op twee na de grootste stad van Frankrijk, had hij de rang van Obersturmführer, het SS-equivalent van eerste luitenant (uiteindelijk bracht hij het tot Hauptsturmführer, kapitein), wat gerelateerd aan de gigantische macht die hij bezat onwaarschijnlijk laag mag heten. Maar bij de Gestapo wisten ze dat jeugd, lage rang en veel verantwoordelijkheid gewoonlijk grote ijver baren. Bij Barbie was dat in hoge mate het geval.

Altmann

Toen hun handy-man compromitterend dreigde te worden, lieten de Amerikanen hem ontsnappen naar Bolivia. Wat voor schizofrene gril heeft de jodenjager ertoe gebracht zijn derde carrière op te bouwen onder de naam Altmann die hij ‘stal’ van een bekende rabbi uit Trier, de stad waar hij opgroeide? Het leven van Barbie-Altmann in Zuid-Amerika lijkt een grotesk, quasi-surrealistisch verhaal van Gabriel García Márquez. Hij hield zich bezig met wapenhandel en -smokkel, spioneerde, chanteerde, was betrokken bij handel in cocaïne, leidde doodseskaders op voor rechts-militaire regimes in Midden-Amerika, gaf onderricht in ondervragings- en martelmethoden, speelde een rol bij de staatsgreep van 1980, waarvan een Amerikaans waarnemer heeft gezegd: ‘For the first time in history the cocaine trade had bought itself a government.’ Hij had eershalve de rang van luitenant-kolonel, onderhield contacten met oude en nieuwe nazi's en fascisten, onder wie Italianen die medeplichtig waren aan het bloedbad in het station van Bologna (1980). Hij was een belangrijk figuur in de ‘zwarte internationale’ die eropuit was om heel Latijns-Amerika fascistisch te maken. Met Chili - na de moord op Allende - Bolivia en Argentinië in handen van rechts-militaire machthebbers was die droom al aardig op weg naar verwezenlijking. Dat de CIA sympathiek stond tegenover de anticommunistische gezindheid van deze elementen, om niet te zeggen tegenover hun terreur, was bekend. Anderzijds is het mede aan de Amerikanen, met name aan hun ambassadeur in La Paz, te danken dat Barbie tenslotte de Fransen in handen werd gespeeld, nadat de Bondsrepubliek had laten blijken liever niet met hem te worden opgescheept.

Barbie was adviseur inzake ‘terreurbestrijding’ van president Barrientos tijdens wiens bewind Che Guevara werd vermoord. Barbies rol in deze is (nog) niet helemaal duidelijk. Het is trouwens de vraag of de volle omvang van zijn misdaden ooit bekend zal worden. Veel van wat hij deed in Holland, Frankrijk, Duitsland, Bolivia komt in dit boek aan de orde; het meeste was in grote trekken al bekend. Maar dit is misschien maar een deel van wat Barbie op zijn geweten heeft. Er zijn een paar witte vlekken. Voorjaar 1945 voegde hij zich bij de uiteenvallende Duitse troepen in het Ruhrgebied. Heeft hij toen deel uitgemaakt van een eenheid met speciale opdrachten? Zeker is dat de SS aan de lopende band deserteurs terechtstelde en gevangenissen, te Düsseldorf en Essen, uitmoordde. En is hij in de tweede helft van 1941 uit Nederland weggeweest om te dienen bij een van de gruwelijke Einsatzkommandos in Rusland? Het Vierde Reich geeft geen antwoord op deze vragen. Het is twijfelachtig of het proces, als dat in 1985 of zelfs 1986 mocht plaatsvinden, dat wel zal kunnen. Barbie ontkent wat hij kan en de meeste getuigen zijn verdwenen. Komt er een proces, dan kan Barbie volgens de schrijvers met recht zeggen: ‘Jullie hebben me allemaal nodig gehad, dictators en democraten, Duitsers, Amerikanen en Bolivianen. Jullie hebben me allemaal betaald voor mijn diensten en waren er destijds dankbaar voor. Waarom sta ik dan hier nu alleen?’ Het enige wat Barbie werkelijk met recht kan doen is sterven van schaamte, maar daar is geen kans op.

■