Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 20]

Een beeldenmoralist
Jaap van Heerdens trucs uit de analytische filosofie

Een mens als huisdier door J. van Heerden Uitgever: Boom, 116 p., f20, -
Karel Soudijn

In 1972 publiceerde een Amerikaanse ingenieur een artikel waarin hij zich afvroeg, hoe we ons een wetenschap moeten voorstellen die op humor is gebaseerd. De ingenieur gaf zelf geen antwoord op die vraag. Hij nodigde zijn lezers slechts uit om eens na te denken over zo'n alternatieve vorm van kennisverwerving.

Een paar jaar later aanvaardde J. van Heerden deze uitnodiging; in een column voor NRC Handelsblad besprak hij de kwestie van humor en wetenschap. Het stuk is herdrukt in de bundel Een mens als huisdier.

Van Heerden staat zowel afwijzend als welwillend tegenover de vraag van de ingenieur. Op geestige wijze maakt hij duidelijk dat wetenschap niet op humor gebaseerd kan zijn, ook al lijkt de gangbare praktijk vaak nu al op het vertellen van moppen. Kortom: het kan niet, ook al gebeurt het toch.

Eigenlijk doet Van Heerden helemaal geen poging om de vraag van de ingenieur te beantwoorden. In afwijzende welwillendheid glipt hij langs de kwestie heen. Met enkele mooie voorbeelden wijst Van Heerden op overeenkomsten tussen onderzoekspraktijk en moppentapperij. Ook verduidelijkt hij enkele conceptuele problemen, maar verder is Van Heerden in dit stuk de moralist die met de vraag van de ingenieur geen raad weet: op humor gebaseerde wetenschap is immers geen wetenschap?

In verscheidene stukken uit deze bundel maakt Van Heerden duidelijk, dat wetenschap een spel is waarmee niet gespeeld kan worden. Aan wetenschappelijke kennisverwerving liggen enkele eenvoudige regels ten grondslag. Wie deze regels wil veranderen, wordt vriendelijk maar beslist terechtgewezen.

Bij die terechtwijzing zet Van Heerden soms een val. De moralist is er van overtuigd dat hij andersdenkenden gemakkelijk kan vangen. Als voorbeeld kan Van Heerdens beschouwing over het psychologische experiment dienen.

Manipulatie

In de psychologie is het experiment een van de belangrijkste onderzoeksmethoden. Bepaalde aspecten van het menselijk functioneren worden daarbij onder verschillende condities bestudeerd. Tegenstanders van het experiment betogen vaak, dat op die manier een te grote beperking wordt aangebracht in het functioneren van proefpersonen. Er zou sprake zijn van onaanvaardbare manipulatie en reductie van de werkelijkheid.

Van Heerden geeft toe dat psychologische experimenten vaak slechts een zeer bescheiden bijdrage leveren aan onze kennis; hij probeert ook duidelijk te maken wat nu precies, gegeven de beperkingen, de waarde van het experiment in de psychologie is. En daarna zet Van Heerden zijn val: wie in een bepaalde situatie een betere onderzoeksmethode gevonden denkt te hebben, moet dat maar bewijzen. Hoe? Door in die situatie de alternatieve methode en het experiment proefondervindelijk met elkaar te vergelijken. De val klapt aan het einde van dit betoog dicht: de critici worden verzocht om met behulp van een experiment de onwaarde van het experiment aan te tonen.

In een bespreking van De droom der rede zet Van Heerden dezelfde val open voor de schrijfster van dat boek, C.I. Dessaur. Zij is van mening dat de wetenschap een geestelijke verschraling met zich meebrengt. Sterker: in de loop der tijd is onder het mom van wetenschap geestelijke terreur uitgeoefend. Belangrijke inzichten zijn door de beoefenaars van wetenschap in de ban gedaan. Rationalisme, de basis van het wetenschappelijk denken, is een bron van ellende.

Jaap van Heerden
bert nienhuis

Van Heerden hangt een tegengestelde opvatting aan; hij verloochent nergens zijn lidmaatschap van de kerk der rede. Hij sluit echter ook niet uit dat Dessaur gelijk heeft. Maar dat gelijk krijgt zij niet cadeau. Van Heerden probeert haar eerst in de val te lokken. Stel dat er door rationaliteit belangrijke inzichten verloren gaan, dan moet betoogd worden wát we precies verliezen en hoe alternatieve inzichten zich verhouden tot rationaliteit. Hoe moet zo'n betoog er uit zien? Van Heerden laat er geen twijfel over bestaan dat, wat hem betreft, de beperkingen van rationaliteit alleen via een rationeel betoog aangetoond kunnen worden. Zijn mystieke inzichten waardevol? Het is niet uitgesloten, maar wat moet men doen ‘bij de onthulling van twee esoterische of mystieke inzichten die onderling onverenigbaar zijn’? Dan gaat de val weer open: Van Heerden wil graag van Dessaur weten of in een dergelijke situatie op rationele gronden een keuze gemaakt kan worden.

Menselijke eigenaardigheden

Een mens als huisdier bevat 25 korte stukken. De meeste ervan verschenen de afgelopen jaren als column in het katern Wetenschap & Onderwijs van NRC Handelsblad; enkele stukken stonden tien jaar geleden al in die krant. Het is Van Heerdens derde boek. In 1977 verscheen een bundel langere opstellen, Tussen psychologie en filosofie. In 1982 volgde het essayistische proefschrift De zorgelijke staat van het onbewuste.

De titel van de bundel uit 1977 is ook van toepassing op Een mens als huisdier. Ook nu liggen de beschouwingen op het grensvlak van psychologie en filosofie. Vaak schrijft Van Heerden over psychologie, of over kwesties die in de psychologie actueel zijn (zoals bijvoorbeeld de

[p. 21]

vraag naar het verschil tussen mens en computer). Maar het is opmerkelijk, dat hij in zijn betoog zelden terugvalt op een psychologische theorie. Slechts één psychologische theorie (de zogenaamde attributie-theorie) past hij bij tijd en wijle toe om menselijke eigenaardigheden te verduidelijken. Om een betoog op te bouwen, maakt Van Heerden meestal gebruik van trucs uit de analytische filosofie.

Op zichzelf zijn die trucs uiterst eenvoudig; ze liggen binnen ieders bereik, maar het vereist grootmeesterschap om er mee te werken zoals Van Heerden doet. De filosofische methode is terug te brengen tot de eenvoudige aanbeveling om op zoek te gaan naar consequenties van een stellingname. Van Heerden laat zien hoe dat moet. Hij trekt redeneringen van anderen door, zoekt naar consequenties en vraagt om specificaties. Bij de filosofische methode behoort ook het kundig hanteren van de perspectiefwisseling.

Perspectiefwisseling

Een voorbeeld van zo'n afwisseling is te vinden in het stuk Psycholoog ontmoet Arafat. Van Heerden bespreekt hier de bijdrage die de sociaal-psycholoog Kelman, mede op grond van de attributietheorie, wil leveren aan de oplossing van het conflict in het Midden-Oosten. Kelman geeft aan hoe de onderhandelingen kunnen beginnen: ‘Volgens hem moeten de Israëli's en de Palestijnen eerst maar eens gewoon met elkaar praten, waarbij zij voorlopig in het midden laten of zij elkaar willen erkennen. (...) Beide partijen zouden een gedetailleerd plan moeten uitwerken hoe een en ander te regelen, voor het geval dat zij elkaars bestaansrecht ooit zouden aanvaarden.’ Van Heerden laat zien welke argumenten Kelman heeft, maar hij voegt er aan toe: ‘Politiek bezien zal het wel overkomen als naïef. Met het voorstel van Kelman wordt misschien eens te meer onderstreept dat de psychologie als wetenschap weinig heeft te bieden.’

En dan overvalt Van Heerden zijn lezers met een perspectiefwisseling: ‘Maar vergelijk dat eens met de theologie. De moefti van Jeruzalem belooft aan de Palestijn die president Assad van Syrië weet te vermoorden, een plaats in de hemel. Dat ligt kennelijk in zijn vermogen. Toch heeft die toezegging voor mij eerder het karakter van een tweede prijs. Een beetje Palestijn wil liever een plaats in Israël, althans in termen van dit conflict en het is onmiskenbaar dat Kelman daar zijn best voor wil doen.’

Van Heerden bedrijft zijn filosofie volgens de beste Angelsaksische traditie. Hij geeft heldere redeneringen ten beste, maar daarmee is die traditie nog niet voldoende gekenmerkt. Er hoort nog iets bij: het vinden van verrassende beelden. Ze zitten overal in de stukken van Van Heerden verborgen. Ik lees hem eigenlijk het liefst om zijn terloopse opmerkingen.

Het mooiste beeld staat aan het slot van een bespreking van De compositie van de wereld van Harry Mulisch. Van Heerden bespreekt dat boek genuanceerd kritisch. Aan het slot spreekt hij zijn bewondering voor dit werk uit: ‘Ik had het overigens niet meer voor mogelijk gehouden dat er nog mensen bestaan die Plato of Hegel in het streven naar universeel begrip naar de kroon zouden willen steken. Mulisch is een soort Thor Heyerdahl die per fiets de E10 oversteekt om te bewijzen dat zoiets vroeger mogelijk was en nu ook nog. Een leerzame onderneming.’

■