Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 5]

De intellectueel als hedonist
De literaire en etnologische reisverhalen van Ethel Portnoy

Vluchten door Ethel Portnoy Uitgever: Meulenhoff, 140 p., f24,50
Carel Peeters

Wie zijn vinger in de lucht houdt voelt het: de wind waait uit twee richtingen! Dat is een wereldwonder, zonder meer, nog niet eerder vertoond. De ene wind is afkomstig van schrijvers als Bernard Levin, Roland Barthes, Ethel Portnoy, Lea Dasberg en de heren Van Kooten en De Bie. De andere wind komt van het doemdenkersgilde waartoe men J.L. Brugsma, Jean-François Revel, Bernard-Henry Lévy, André Glucksmann en alle auteurs van apocalyptische ondergangsromans kan rekenen. Het opmerkelijke is dat de ene wind voor een deel wordt opgewekt door de andere, een meteorologisch verschijnsel dat direct verband houdt met de geest van die tijd.

Toen Bernard Levin vorig jaar zijn boek Enthusiasms publiceerde betekende dat een Aha-Erlebnis voor velen, want hij schreef op wat velen vermoedden: dat tegen alle sombere en reële gedachten over de gang van de wereld in, nog altijd de redding van het eigen vlotje in stelling gebracht kan worden: waar hecht ik aan, wat zie ik liever niet vertrapt, wat blijft mooi, waar hou ik van? Nog veel eerder schreef Roland Barthes zijn ‘enthousiaste’ boek Le plaisir de texte (1976) waarin hij pleitte voor een sensuele omgang met ‘tekst’, met literatuur om het niet te ingewikkeld te maken. Niet alleen dit boek, bijna alles wat Barthes schreef heeft op een of andere manier te maken met ‘jouïssance’, met genot; zijn omkering van het begrip ‘utopie’ in ‘atopie’ heeft weliswaar in eerste instantie te maken met zijn verlangen om de dingen te kunnen waarnemen zonder ‘plan’, zonder kwalificaties - in tegenstelling tot utopie, waarin alles plan is - maar zijn ‘atopie’ nestelt zich ook in de lectuur, waarin het genot van de tekst beschermd moet worden. In zijn voetspoor schrijft Cyrille Offermans in De kracht van het ongrijpbare dat de woorden niet de intentie moeten hebben ‘de lezer van iets te overtuigen maar hem te laten genieten. Hun interne logica roept dat genot op.’

Lea Dasberg gaf haar inaugurale rede Pedagogie in de schaduw van het jaar 2000 (1980) als ondertitel mee ‘of Hulde aan de hoop’. Met titel en ondertitel is al veel gezegd: uit een extreem pessimisme ontstaat satire, extreme hoop of een onbeschaamde liefdesverklaring aan dat waaraan men hecht, zoals men dat kan vinden bij Levin en Ethel Portnoy in de reisverhalen van Vluchten. Minder onbekommerd is natuurlijk Kees van Kooten in zijn ‘opstel’-roman Hedonia, maar de erkenning dat hij voor zijn gevoel in een land van melk en honing leeft is onontkoombaar, ook al zweeft door alles de ‘anhedonia’, het onvermogen zich er onbekommerd aan over te geven. Van Kooten en De Bie waren ook een van de eersten die zich vrolijk maakten over het ‘doemdenken’, een door hen bedacht begrip. In Hedonia wijst de loutere registratie van het ondergaan van genot er al op dat de tijd hem een zintuig voor het optreden van genot heeft bezorgd, ontstaan als tegenmelodie tegen het versomberde denken om hem heen.

Ethel Portnoy
hans van den bogaard

Ethel Portnoys erkenning dat zij aan veel genoegen of genot beleeft, dateert al van haar eerste essays en verhalen, maar ook zij werd gedwongen haar dagelijkse esprit de plaisir nader te bestuderen door toedoen van de tijd: er vertoonden zich zoveel sombere gezichten om haar heen.

Vruchtbaar

De eerste afdeling in Vliegende vellen gaat over doemdenken in het begin van de jaren tachtig, geschreven door iemand die in staat is letterlijk alles tot leven te laten komen omdat niets te hoog of te laag voor haar is, maar die zich, als iemand van deze tijd, wel eens iets afvraagt. ‘Stel nu eens dat we... echt nog maar zes jaar hebben tot de Grote Klap komt. Wat zou ik doen als ik dat echt geloofde?... Ik denk dat ik gewoon zou proberen hetzelfde leven te leiden dat ik nu leid. Want dat is het leven dat ik niet kwijt wil... wat ik wil behouden zijn de alledaagse dingen, de lieve dingen.’ Dit laatste klinkt misschien wat vreemd, maar in het Engels, waaruit het vertaald is, zingt het al beter. Het leven dat zij leidt, zoals we dat kennen uit haar essays en verhalen, haakt voortdurend naar het inlijven van voorwerpen, films, boeken, ideeën, verschijnselen op een manier die vruchtbaar is. Als het gaat om iets waarvan ze houdt spreekt dat vanzelf, maar het doet zich in niet mindere mate voor bij iets wat haar niet verwant is; ze kijkt er dan met een gefascineerd antropologisch oog naar. Dat wil zeggen met de instelling van: dit bestaat of dit is door mensen gemaakt, dus heeft het een betekenis en die wil ik begrijpen. Dit leidt niet tot neutraliteit, het levert wel degelijk een mening of een taxatie op, maar pas nadat ze wat ze gezien heeft tot zijn recht heeft laten komen.

Portnoys enthousiasmerende stijl (die in Vliegende vellen soms wat doorgevoerd is) zorgt ervoor dat ze - zoals ik naar aanleiding van De brandende bruid schreef - tijdens het bestuderen van de wolken in de wolken kan raken. Haar zintuig voor genot is zo goed ontwikkeld omdat ze zich in haar essays en verhalen voortdurend bezighoudt met het hoge en lage, met de toppen van civilisatie en het verval, met het chique en vulgaire, de sprookjesachtige werkelijkheid van Ludwig van Beieren en de existentie van een rat. Het reisverhaal in Vluchten over haar bezoek aan het kasteel van Ludwig in Neuschwanstein is helemaal opgebouwd uit vergelijkingen om de aard van wat ze ziet vast te stellen. En ze ziet dan alles, van de gigantische bierpul, het alle proporties tartende hemelbed, het plaatselijke nieuwsblad, de films, de tragiek van Ludwig en zijn twijfelachtige glorie. ‘Heb ik niet geleerd dat als iets in een cultuur opvallend in het oog springt, je naar het tegendeel moet zoeken?’ vraagt ze zich af en brengt de les in praktijk.

Etnologie

Vluchten is een perfect geschreven studie in het opstijgen en het vallen van menselijke vermogens, van Neuschwanstein, Disney World tot de enclave van de meest orthodoxe joden in New Square. En niet alleen van menselijke vermogens, ook van de culturele verschuivingen in de tijd: de stukken over de Amerikaanse stad Atlanta, dat Portnoy kende als een dorp en dat ze terugziet als een metropool met de meest geavanceerde architectuur, en het Eriekanaal, dat anderhalve eeuw geleden half Amerika ontsloot en nu een droogliggende bedding is, vertellen het verhaal van opkomst en neergang en Portnoys fascinatie voor extreme uitdrukkingen van cultuur.

Na haar bezoek aan de kastelen van Ludwig belandt ze in een hotel; ze heeft dan de opperste vorm van gerealiseerde waanzin gezien in een sfeer van Duitse Tüchtigkeit en netheid, ligt in bed en kan niet slapen vanwege het geluid dat... ratten maken. Na haar droomreis met de gerestaureerde en in volle glorie werkende Oriënt-Express ligt ze in een Venetiaans pension: ‘Die avond lag ik in bed in een boek te lezen... toen een kleine beweging mijn aandacht trok. Over de vloer, naast mijn bed kroop een waarlijk gigantische kakkerlak voorbij.’ Dit tafereel van aards slijk volgt op een luisterrijke treinreis waarbij alles in de puntjes geregeld was, met een bijna theatrale perfectie.

Alle reisverhalen in Vluchten gaan over extravagantie in een cultuur of in een geest: Ludwig van Beieren, Disney World, de Oriënt-Express, de nieuwe droomstad Atlanta met de exorbitante gebouwen van John Portman, de werkelijkheid achter het sprookje van de harem, De Witt Clinton en zijn negentiende-eeuwse Eriekanaal, de paus in zijn wekelijkse verschijning op het Sint Pietersplein en ‘de laatste heiligen’, de orthodoxe joden en hun devote verering voor hun rebbe. Portnoy is tijdens al deze reizen en bij de gesprekken die ze voert iemand die aan culturele mimicry doet, ze verandert voor de helft in de omgeving of de soort waarin ze verkeert of waarmee ze omgaat. Om bij de orthodoxe joden te kunnen komen kleedt ze zich decent, zonder enige extravagantie; in de Oriënt-Express draagt ze haar mooiste antieke zijden nachtjapon, op het Sint Pietersplein is ze één van de gelovigen, voor even, om te weten wat het is. Het staat allemaal in dienst van een zowel literair als ‘etnologisch’ doel: ‘de wil en de kunst om historisch, dat wil zeggen, relatief, de ogenschijnlijk gewoonste voorwerpen te ondervragen: gezichten, voedsel, kleren, de aard van de mens’. Dit schrijft Roland Barthes over de negentiende-eeuwse historicus Michelet. Portnoy past deze uitspraak toe op Barthes en ik op haar: een culturele estafette van verwantschap. Het klinkt als schier onmogelijk, maar Ethel Portnoy vertegenwoordigt de intellectueel als hedonist, iemand die uit alle verschijnselen iets weet te halen, hoe somber ook.

■