Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 3]

De 147 universeel-romantische preoccupaties van een genie
Het pak van Sjaalman in De Gids geopend

Droogstoppel doet het met tegenzin, maar als hij dan in hoofdstuk vier van Multatuli's ‘Max Havelaar’ het pak openmaakt dat Sjaalman bij zijn huis heeft afgegeven, dan komt er ook iets uit: 147 verhandelingen en opstellen over uiteenlopende onderwerpen, van ‘Over de zwaarte van het licht’ tot ‘Over het begrip van eer’. De poëziechroniqueur van ‘De Gids’ Wiel Kusters, kwam op het idee om even uiteenlopende schrijvers, dichters en essayisten te vragen bij de onderwerpen de veronderstelde verhandeling te schrijven. Het resultaat is een driedubbeldik nummer van ‘De Gids’ waarin opvallend weinig auteurs de opdracht met een knipoog blijken te hebben opgevat. Robert Anker las de invulling van de beroemdste lijst van de Nederlandse letterkunde.

De Gids 147e jaargang nr. 8/9/10 november 1984 Het pak van Sjaalman Uitgever: Meulenhoff, 318 p., f29,50
Robert Anker

Wie wel eens schoolopstellen heeft gelezen, of zich de eigen schrijfsels voor de geest haalt, herinnert zich misschien de eigenaardige, zwevende status van deze tekstsoort. De auteur verraadt niet de minste betrokkenheid bij zijn produkt, had niet de aandrang iets te zeggen en heeft die tijdens het schrijven ook niet gekregen. Desondanks vult hij het papier met vijfhonderd woorden die voornamelijk gemeenplaatsen deponeren, deuren openen die al uit hun hengels hingen, kwesties betogen waar reeds iedereen het belang van inziet. Als persoonlijkste noot wordt nog wel eens een tweedehands emotie weggepinkt van het type: ‘Het is toch gewoon een schande dat...’ Schoolopstellen zijn teksten zonder auteur en zonder geïntendeerde lezer. Er hangt wat taal in de lucht, waar je schouderophalend omheen kunt lopen, als om een objet trouvé in een museum.

Er bestaat al honderdtwintig jaar een merkwaardige verzameling opsteltitels: het pak van Sjaalman. Een lijst van 147 titels van studiën die Droogstoppel in de Max Havelaar door Sjaalman krijgt thuisbezorgd en waaruit hij het materiaal voor zijn boek over de koffieveilingen van de Nederlandse Handelmaatschappij wil putten. Menig Multatuli-vorser zal zich in die honderdtwintig jaar wel eens hebben afgevraagd wat dat fictieve pak had kunnen bevatten. Heeft hij de gedachte om een aantal van die titels - of alle - eens uit te werken - of dat te laten doen - verworpen uit angst voor het resultaat: 147 schoolopstellen? Moest er gewacht worden tot de zuigkracht van de media groot genoeg was geworden om dit soort vrees terzijde te schuiven terwille van het eigenbelang: het vullen van programma's en kolommen? Hoe dan ook, in 1984 is het zover. Op mijn tafel ligt het uitgewerkte pak van Sjaalman, verpakt, of uitgepakt, in de kolommen van het medium dat daarvoor het meest in aanmerking leek te komen: De Gids (‘sinds 1837’), het eerbiedwaardige tijdschrift dat Sjaalman/Multatuli al gelezen moet hebben.

Het valt niet te ontkennen dat het merendeel van de bijdragen zich van het schoolopstel onderscheidt doordat de stilistische en compositorische vaardigheid van de stellers veel groter is en de inhoud lang niet altijd oninteressant, maar het communicatieve vacuüm waarin ze verkeren, is gebleven. Een paar voorbeelden. H.B.G. Casimir begint zijn verhandeling Over de oude stellingen omtrent het: horror vacui met de verzuchting: ‘Moet ik me werkelijk gaan verdiepen in oude en verouderde denkbeelden over vacuüm? Moet ik uiteenzetten waarom ze niet alleen qua feitelijke inhoud, maar ook qua werk- en denkmethode geheel in strijd zijn met onze tegenwoordige opvattingen? Ik voel er weinig voor.’ Hiermee geeft hij te kennen dat hij over het onderwerp niets zinnigs heeft te zeggen en zich ook geen lezer kan voorstellen die zich ervoor interesseert. Zijn, overigens niet onaardig stuk geeft vervolgens informatie die de lezer misschien niet paraat had, maar die hij ook niet had gemist! Dit geldt wat mij betreft voor de meeste bijdragen.

Multatuli

Notaris J. de Jong noteert aan het begin van zijn opstel Over kadaster, registratie en zegel dat het onderwerp ‘op zich natuurlijk te saai (is) voor De Gids; het uitzonderlijke feit, dat het behandeld wordt in het pak van Sjaalman, opende echter de weg naar De Gids en de aarzeling van de uitgenodigde notaris werd overwonnen door de ruggesteun van de redactie, dat de bijdrage niet leuk of geestig behoeft te zijn, maar ook serieus mocht worden opgezet’. Commentaar overbodig.

De besproeiing

Een ander voorbeeld, Over de denkbeelden van Malthus omtrent het cyfer der bevolking in verband met onderhoudsmiddelen door prof. dr J. Pen (volgens mij is een groot deel der scribenten ‘prof. dr.’, maar merkwaardigerwijs zijn alleen Pen en Kossmann van deze titulatuur voorzien, naast een ‘dr.’: dr. Ras en een ‘drs.’: drs. P.). Pens stuk bevat halverwege de volgende conclusie: ‘Als voorspelling is de Malthusiaanse theorie niet uitgekomen, ten-

[p. 4]

minste niet in die landen waar kapitaal en techniek voorhanden waren. Dat weet iedereen.’ (curs. RA). Met deze opmerking is het voorgaande overbodig geworden. Dat het toch een aardig stukje is geworden, ligt aan Pen die kans ziet Malthus' ongelukkige theorie over het uit de pas lopen van bevolkingsgroei en voedselproduktie alsnog een zin te verlenen.

De meeste bijdragen bevatten niet zulke expliciete vraagtekens bij de noodzaak van de eigen existentie als Jan Juffermans' Over besproeiing van gemene velden, dat zo eindigt: ‘Zou het nu enige zin hebben zoiets voor De Gids op papier te zetten?’ maar sporen ervan vind je terug in verzuchtingen over het onderwerp - ‘Het is jammer dat het reizen in de tijd niet tot het cursusaanbod van Sjaalman behoort’ (J.C. Heesterman in Over het standhouden van Aziatische gewoonten), of in de vraag wat Sjaalman bedoeld zal hebben. ‘Waaraan zou Douwes Dekker gedacht hebben, toen hij (...) ook een stuk over een zo twintigste-eeuws onderwerp als de monetaire politiek toevoegde?’ vraagt E.P. Wellenstein zich af in Over een Europees muntstelsel. In prof. dr. E.H. Kossmanns Over de oorzaken van den opstand der Nederlanders tegen Spanje, niet liggende in de begeerte naar godsdienstige of staatkundige vrijheid, staat een paar maal een opmerking van dit type: ‘Het valt aan te nemen dat Sjaalman deze zaken met elan heeft behandeld en in superieure stijl onverwachte geestigheden heeft opgeschreven.’ Overigens laat Kossmann er geen twijfel over bestaan wat volgens Sjaalman de werkelijke oorzaak van de opstand moet zijn geweest: Alva's tiende penning. Of de schrijver helderziende is, of over een niet met name genoemde bron beschikt, is mij niet duidelijk geworden. Ook het opstel als verslag van een speurtocht naar materiaal is een bekend stereotype; je vindt er iets van terug in Berthe Meijers Over de wormen in de sagopalm.

Twee pagina's met de opsteltitels uit het pak van Sjaalman

Tot de auteurs die zonder blikken of blozen aan de slag gaan behoort Maarten 't Hart die Over witte mieren schrijft en hij begint derhalve zo: ‘De naam “witte mieren” is afkomstig van een Letlandse onderzoeker, J.G. König, die jarenlang in India woonde en die de eerste was die een verhandeling schreef over deze insekten.’ Zijn stuk eindigt zo: ‘Er zijn ongeveer 2000 termietensoorten bekend, verdeeld over 200 geslachten en zeven families. Ze komen over de hele wereld - ook in Australië - voor in tropische en subtropische gebieden.’ Hieruit moge blijken dat 't Hart geen enkele poging doet tot geestigheid, speelsheid of relativering van het onderwerp. Eigenlijk verdenk ik hem ervan met zijn unverfroren schoolboekenstukje een subtiele vorm van ironie te hebben bedreven.

Echt serieus is in ieder geval Over de impopulariteit der rystpelmolens op Java, van Frans Hüsken, dat eindigt met een literatuuropgave van zeven titels, waarin hij nog weer overtroffen word door Anton Blok, die er tien heeft (een leuk artikel overigens, Over het begrip van eer, dat eigenlijk gaat over het sociale aanzien van schoorsteenvegers). A. Komen slaat iedereen met een lel van een stuk dat maar liefst negenentwintig voetnoten bevat. (Over het jus primi occupantis) Jojada Verrips' Over de bemiddeling in den handel weliswaar begint braaf: ‘Veel mensen in onze samenleving verdienen hun brood met bemiddelen, het afstemmen van vraag en aanbod op elkaar,’ maar al snel komt de volgende karakteristiek: ‘Alle bevrachters zijn boeven. Stop ze bij elkaar in een zak, geef er een mep op met een eind hout en je raakt altijd de goede.’ Deze losse toon handhaaft hij wat een smakelijk stuk oplevert over een degelijk onderwerp. Ook Rob Sijmons kan schrijven, maar zijn trouw aan het onderwerp, Over de chemische bestanddelen der Ceylonse kaneel, levert te veel gort dan dat de lekker bedoelde pap ook echt zo zou smaken. Een goed voorbeeld van de onevenwichtigheid in grap en getal is het volgende: ‘Wie de gedroogde bast wil eten - een speculaasadem ter maskering van alcoholmisbruik? - krijgt per ons 229 kcal naar binnen, niet zozeer afkomstig van de 12 gram water, maar van 12 gram eiwit, 7,8 gram vet en 28 gram koolhydraat (nogal wat zetmeel).’

Gemoedelijkheid

Het is dus niet zo gemakkelijk gebleken trouw aan het onderwerp te combineren met serieuze en zinvolle informatie. Iemand die daar naar mijn smaak heel goed in is geslaagd, is Louis Ferron met Over de Gemütlichkeit der Duitschers, een voortreffelijk stuk, dat mij weer eens sterkt in mijn overtuiging dat Ferron een veel beter essayist dan romanschrijver is, maar dat zelf nog niet wil inzien. Ferron heeft kans gezien de Duitse geschiedenis van de laatste paar eeuwen in grote lijnen te tracteren aan de hand van het begrip ‘Gemütlichkeit’, wat onverwachte doorkijkjes in de Duitse ziel oplevert.

Als het echter niet lukt bij de Sjaalman-titel een doortimmerd stuk te maken, wordt schrijven meer een kunstje: hoe red ik mij zo goed mogelijk uit mijn onderwerp - een opgave die verwantschap vertoont met sommige tv-spelletjes. Ik bedoel dit niet pejoratief; ik heb respect voor alle vormen van meesterschap, ook voor virtuositeit, hoewel het verschijnsel op zichzelf niet mijn grootste belangstelling heeft. G.J. Resink kampte met het probleem dat Over de verhouding der Europese ambtenaren tot de regenten op Java al het grootste gedeelte van het vijfde hoofdstuk van de ‘Havelaar’ vult. Of een bloemlezing, met enig commentaar doorspekt, van citaten uit dit hoofdstuk als de meest briljante oplossing van zijn probleem moet worden beschouwd betwijfel ik. Dan slaagt Aleid Truijens beter met haar tamelijk onmogelijke onderwerp Over het verband tussen de romans van August Lafontaine en de tering. Enig schoolopstel-gesputter is niet afwezig (‘Maar kan men alleen al van lezen de tering krijgen? Die stelling leek mij al even absurd als mijn eigen bezigheid op het moment dat ik me deze vraag stelde: ik zou een artikel schrijven waarvan de titel al vaststond, maar wist absoluut niet over wie het zou gaan’), maar dan gaat ze toch aan de slag (‘Goed, wie was “dien Lafontaine”?’). Ze houdt zich aan haar onderwerp, ontdekt waarom Multatuli deze zesderangs schrijver hoger aanslaat dan Goethe en Schiller en vindt op de valreep een mogelijk verband met de tering. De aanhouder wint. Ook Rudy Kousbroek redt zich op superieuze wijze uit zijn onderwerp - Over een zeker soort van geest der Fransen, een gevolg der armoede van hun taal - temeer omdat het vooroordeel eerder luidt dat het Frans een rijkere taal is dan het Nederlands - iets wat Nederlanders met uitzondering van het Deens en het Amerikaans van alle talen vinden.

Een geheel andere manier om met je onderwerp uit de voeten te kunnen: er fictie van maken. Toch kun je maar een tiental van de prozabijdragen daar echt toe rekenen. Jan Elburgs Over de overeenstemming tussen de Schotsche en de Friesche talen is bijvoorbeeld een fake-verhandeling, evenals Over de dubbele a en de Griekse éta, van drs. P. Beatrijs Ritsema maakte van Over de prostitutie in het het huwelijk een smakelijk verhaal. Over Joost en Lisa, die in het kader van een sekstherapie avond aan avond met elkaar naar bed moeten om daar wekelijks, a raison van f 120, - per keer, verslag van te doen aan therapeut Henk. ‘“Wat!” riep Lisa. “Zitten we ons suf te neuken en moeten we daar nog dik voor betalen ook. Dat is je reinste prostitutie!”’

Verhalen

Lizzy Sara May begint haar verhandeling Over de oorspronkelijke bevolking van Amerika aldus: ‘Volgens de geleerden was Amerika voor het jaar min-5000 woest en ledig en kropen er alleen gevederde slangen rond. Een historische vergissing: al 5000 jaar eerder stak een volksstam, de Joden genaamd, vanuit Noordoost-Azië de Beringzee over. Zoals gebruikelijk bij dit volk trok de zee zich even terug om de Joden door te laten waarop zij zich achter hen weer sloot. Hun aanvoerder, een rabbijn, klom op een met sneeuw bedekte heuvel, keek om zich heen, zag niets dan andere met sneeuw bedekte heuvels, stak een vinger omhoog en sprak: “Dit is Alaska, hier is goud te vinden, maar waarom zouden wij ons te sappel maken in die kou. Laten we naar het zuiden gaan.”’ Hiermee is de toon gezet voor een krankjorum stuk uit de school van Monty Python.

Ook Hans Berghuis en Tim Krabbé maakten verhaal, en wel bij hetzelfde onderwerp, Over de schoonheid der vrouwen te Nîmes en te Arles, met een onderzoek naar het stelsel van kolonisatie der Phoeniciërs. Berghuis giet zijn bijdrage in de vorm van een brief ‘van Murex Brandaris in Nemausus aan zijn zuster Elisa in Carthago. Idus Sextilis, 725 ab urbe condita.’ Hij heeft nogal wat woorden nodig om de elementen uit de titel erin te krijgen. Krabbé doet het korter; hij heeft de kolonisatie van de Phoeniciërs ondergebracht in een Middellandse-Zeecruise, de vrouwen te Nîmes en Arles in een ‘Romeinse dag-excursie’ en de wisselende schoonheid van een hedendaagse juffrouw tot het eigenlijke onderwerp gemaakt (‘Ze was zo lelijk dat ze me zelfs achter een kassa van de Hema zou zijn opgevallen’).

Je kunt je natuurlijk ook helemaal niets van je onderwerp aantrekken en gewoon ergens anders over schrijven, zoals Hans Dorrestijn doet Over de melkzee, waarin hij probeert aan te tonen dat de hedendaagse Sjaalmannen

Vervolg op pagina 14