Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 17]

Moraal van het burgerschap
Over burgerlijke ongehoorzaamheid

Burgerlijke ongehoorzaamheid Over grenzen aan politieke gehoorzaamheid in een democratische rechts- en verzorgingsstaat door dr. G. Manenschijn Uitgever: Ten Have, 230 p., f25, -
Peter Verwey

De verhalen van minister Ruding van Financiën onthullen de ware aard van het no-nonsense-beleid van dit kabinet. De uitkeringen omlaag, de collectieve lasten naar beneden, want zo krijgen werklozen een prikkel om weer aan de slag te gaan en kan de markt zijn heilzame werking in het economisch proces beginnen. Deze doelmatigheid waarmee het kabinet zijn beleid legitimeert, is in strijd met ideeën over rechtvaardigheid, die in de verzorgingsstaat zo'n belangrijke rol spelen. Oppositieleider Den Uyl heeft tijdens de algemene beschouwingen naar voren gebracht dat dit beleid op de lange termijn leidt tot een tweedeling van de samenleving. De solidariteit waarop de verzorgingsstaat berust wordt ondermijnd. En er ontstaat een kloof tussen werkenden en niet-werkenden, waarbij de laatsten meer moeten opdraaien voor de kosten van economisch herstel dan anderen. Terwijl ze later, wanneer de tijd van economisch herstel is aangebroken, waarschijnlijk niet meer zullen profiteren van de nieuwe economische groei, bijvoorbeeld omdat ze al te oud zijn geworden. Vanuit het oogpunt van rechtvaardigheid is er dus nogal wat af te dingen op het nononsense-beleid. Zouden de jongens die nu bij tante Truus zitten niet tot acties van burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen overgaan omdat dit beleid in strijd is met sociale grondrechten?

In de nieuwe grondwet, die in 1983 in werking trad, nemen sociale grondrechten, naast de meer klassieke grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting, vereniging en vergadering, een vooraanstaande plaats in. ‘De bestaanszekerheid der bevolking en spreiding van welvaart,’ zo luidt de tekst van artikel 20, ‘zijn voorwerp van zorg der overheid’. Een beleid dat leidt tot een tweedeling van de samenleving lijkt ondanks de vage formulering met dit artikel op zeer gespannen voet te staan. Den Uyl betoogde, geheel in lijn met de opvattingen binnen de PvdA, neergelegd in het Rapport Van Thijn over burgerlijke ongehoorzaamheid, dat acties van burgerlijke ongehoorzaamheid (nog) niet tot de mogelijkheden behoren. Dit PvdA-rapport over burgerlijke ongehoorzaamheid stelt namelijk: ‘Bij de verdediging van de fundamenten van de verzorgingsstaat heeft de PvdA - daargelaten nog de principiële argumenten - meer te verwachten van een politiek die gericht is op handhaving en respect van de wet dan van een politiek die inspeelt op ontduiking, overtreding en ongehoorzaamheid.’

De theoloog en filosoof Gerrit Manenschijn, wetenschappelijk hoofdmedewerker aan de theologische faculteit van de Vrije Universiteit, neemt een soortgelijk standpunt in. In zijn boek Burgerlijke ongehoorzaamheid. Over grenzen van politieke gehoorzaamheid in een democratische rechts- en verzorgingsstaat komt hij tot de conclusie ‘dat burgerlijke ongehoorzaamheid met name geeigend is om vrijheidsrechten te claimen en niet zozeer sociale grondrechten’. Zijn belangrijkste argument hiervoor is dat het claimen van sociale grondrechten gemakkelijk kan ontaarden in belangenstrijd. In belangenstrijd gaat het om ‘eigenbaat’, terwijl burgerlijke ongehoorzaamheid zich juist kenmerkt door ‘onbaatzuchtigheid’, aldus Manenschijn. Hij voegt eraan toe ‘dat de wijze waarop de laatste tijd over burgerlijke ongehoorzaamheid wordt gesproken erop wijst dat men een nieuwe methode meent te hebben gevonden om belangen veilig te stellen’.

Gewetensopvatting

Ondanks deze nogal behoudende conclusie levert Manenschijn een diepgravende en interessante studie. Hij plaatst burgerlijke ongehoorzaamheid in de traditie van de politieke filosofie en ethiek. Daarnaast besteedt hij uitgebreid aandacht (een derde deel van het boek) aan het calvinistische denken over gehoorzaamheid aan de staatsmacht. Vaak heeft het boek door zijn losse opzet meer weg van een inleiding in de politieke filosofie, met als rode draad het thema burgerlijke ongehoorzaamheid. Zijn belangrijkste probleem is het vinden van harde argumenten voor burgerlijke ongehoorzaamheid. Een beroep op het geweten is een weinig overtuigend argument vanwege het subjectieve karakter van gewetensopvattingen. Tegenover de juridische argumentatie die stelt dat wet wet is, wanneer deze op democratische wijze tot stand is gekomen, kan een beroep op het geweten immers niet veel uitrichten. Manenschijn poogt daarom een middenpositie te vinden tussen het beroep op het subjectieve geweten en de formeel juridische argumentatie. Deze positie noemt hij ‘moraal van het burgerschap’, en hierin worden recht en moraal met elkaar verbonden. Dat wil zeggen, dat een wet niet alleen wet is als deze op een bepaalde, democratische wijze tot stand is gekomen. Een wet, het recht in het algemeen, moet volgens Manenschijn, ook een minimum aan moraal bezitten. Elke wet moet dan in overeenstemming zijn met een aantal eenvoudige morele regels, die door iedereen geaccepteerd zullen worden. De vraag is natuurlijk of dergelijke morele regels er ook zijn.

Manenschijn gaat nu uit van de volgende stelling: iedereen heeft belang bij een geordend, niet-gewelddadig samenleven. Immers, in een ongeordende, chaotische toestand is niemand zijn leven zeker; daar heerst om met Hobbes te spreken de oorlog van allen tegen allen. Welnu, betoogt hij, op grond hiervan is het gemakkelijk in te zien dat ‘overleven en samenleven slechts mogelijk is als de grondregels “niet doden”, “niet stelen”, en “niet liegen” zijn geaccepteerd, en als de institutionele vormgeving van die regels plaats vindt volgens de principes van gelijkheid en wederkerigheid.’ Dit rationele inzicht is de spil van Manenschijns ‘moraal van het burgerschap’. En op grond hiervan meent hij dat bepaalde acties van burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen worden gerechtvaardigd: in die gevallen waar de overheid wetten uitvaardigt of beslissingen neemt die hiermee in strijd zijn. Rassendiscriminatie. Manenschijn geeft hier het voorbeeld van het optreden van Maarten Luther King, is in strijd met de principes van gelijkheid en wederkerigheid. Persbreidel en beperking van de vrijheid van meningsuiting zijn volgens Manenschijn in strijd met de grondregel ‘niet liegen’. Door het beperken van de vrije discussie wordt namelijk het zoeken naar waarheid belemmerd. Een zeer onbillijke [be]lastingheffing is in strijd met de gron[dre]gel ‘niet stelen’.

Vervolg op pagina 18

[p. 18]

Ongehoorzaam
Vervolg van pagina 17

De vraag of een strikt doelmatig economisch beleid, gericht op denivellering en bezuiniging, ook niet in strijd is met deze grondregel of met de principes van gelijkheid en wederkerigheid, komt helaas niet expliciet aan de orde. Het enige uitgewerkte voorbeeld dat Manenschijn geeft heeft betrekking op de plaatsing van kruisraketten. Veel mogelijkheden ziet Manenschijn niet voor acties van burgerlijke ongehoorzaamheid in het kader van economische rechtvaardigheid. In het algemeen, zegt hij, is elk sociaal recht economisch gezien een kostenfactor. En in een tijd van laagconjunctuur zijn dit soort acties zelden produktief. Dit lijkt met nu juist het probleem. Het gaat om de principiële opvatting van rechtvaardigheid in het beleid van dit kabinet: de zwaksten draaien meer op voor de kosten van economisch herstel.

De FNV heeft in een lesbrief over burgerlijke ongehoorzaamheid een duidelijker standpunt ingenomen. In principe is de FNV van mening dat burgerlijke ongehoorzaamheid mag ‘wanneer als gevolg van het overheidsbeleid zulke maatschappelijke ongelijkheden ontstaan dat deze niet meer als in het algemeen belang van iedereen kunnen worden verdedigd’. In de opvatting van de FNV is sprake van onrechtvaardigheid als bepaalde groepen van burgers tot de constante verliezers gaan behoren. Het is duidelijk dat tussen de aangesloten bonden weinig overeenstemming bestaat over de vraag of deze grens nu al bereikt is. Alleen de radicalere voedingsbond lijkt hiertoe geneigd.

Het ontbreken van een uitgewerkt en meer principieel deel over burgerlijke ongehoorzaamheid en sociale grondrechten vind ik een gemiste kans om meer duidelijkheid te scheppen in de theorie over burgerlijke ongehoorzaamheid. Te meer daar het gedeelte over de calvinistische traditie weinig toevoegt aan de door Manenschijn geschetste opvatting over burgerlijke ongehoorzaamheid. In dit deel betoogt Manenschijn dat de moraal van het burgerschap niet in strijd behoeft te zijn met de eis van christelijke naastenliefde. Aangezien het eerste een kwestie is van rationeel inzicht en het tweede van geloof, verzoent Manenschijn rede en geloof met elkaar. Voor het probleem van burgerlijke ongehoorzaamheid lijkt me een dergelijke verzoening niet van groot belang. Echter, de calvinistische visie op gehoorzaamheid aan de staatsmacht wordt hierdoor wel bijgesteld. Paulus' beroemde brief aan de Romeinen lijkt toch een bijna absolute gehoorzaamheid te verdedigen, want ‘wie zich tegen de overheid verzet, wederstaat een instelling Gods...’ Dit kwam enige jaren geleden ook naar voren in de discussie over de affaire-Aantjes. Manenschijn zwakt deze absolute gehoorzaamheid aanmerklijk af. Gelukkig! Maar voor het verdedigen van sociale grondrechten door middel van acties van burgerlijke ongehoorzaamheid biedt zijn theorie te weinig houvast.

■

Peter Verwey is als docent verbonden aan de School voor de Journalistiek te Utrecht.