Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 12]

Zo zijn de Fransen
Het volkskarakter van Brigitte Bardot en anderen

The French door Theodore Zeldin Uitgever: Fontana, 535 p., f24,50 Importeur: Van Ditmar
Christien Brinkgreve

Het beschrijven van een mensenleven wordt door menigeen als een aanzienlijke onderneming beschouwd, maar af en toe verschijnen er mensen die het grootser aanpakken: die de ontwikkeling van hele samenlevingen of zelfs van het ‘wereldsysteem’ beschrijven, of de bewegingswetten van de geschiedenis. Het werk van de Engelse historicus Theodore Zeldin is vergeleken bij dit reuzenperspectief weer iets bescheidener van opzet. Na twee dikke delen over de politieke en sociale geschiedenis van Frankrijk, France 1848-1945, schreef deze Oxfordse hoogleraar een boek over het hedendaagse Frankrijk, The French (1982) dat onlangs in een pocketeditie verscheen.

In The French tracht Zeldin een portret te geven van ‘de Fransen’, door onder meer te beschrijven hoe ze zich gedragen, zich kleden, eten, getrouwd raken en omgaan met hun bazen, hun gezondheid, hun buitenlanders. Het onderwerp ‘volkskarakter’ is al decennia lang als ouderwets afgedaan, en natuurlijk ook met recht als je een blik slaat op het hierover handelende proza. Maar toch waagt menigeen zich op vakantieniveau aan allerlei uitspraken over Franse eet- en Britse queue-gewoonten, en over de mentaliteit van Italianen, Duitsers en Amerikanen wordt menig hard oordeel geveld. En wat is er dan tegen om iets tot onderwerp van studie te maken waar over allerlei oordelen en vooroordelen hardnekkig de ronde doen.

Hecht opgebouwd

De kracht van Zeldin ligt niet alleen in zijn weinig schriele vraagstelling, ook in het gebruik van bronnen legt hij zich weinig beperkingen op. Hij gebruikt alles wat hem voor ogen en ter ore komt: literatuur, statistieken, gesprekken, dag- en weekbladen, en dit overvloedig bronnenmateriaal heeft hij aangevuld met een groot aantal interviews met Fransen uit alle lagen van de bevolking. De 29 hoofdstukken waaruit het boek bestaat - met titels als ‘how to be chic’, ‘how not to be intimidated by their intellectuals’, en ‘what lovers want from each other’ - vallen te lezen als vrij los van elkaar staande essays. In die zin is The French geen hecht opgebouwd huis, maar eerder een ruime kast met vele aantrekkelijke pakken, blikken en dozen die alle een deel van het Franse leven bevatten. De fragmenten die ik hier zal weergeven vormen een vrij willekeurige greep uit een overdadige voorraad.

Om maar bij het eten te blijven: de Fransen zijn beroemd om hun keuken. Ze hebben een lange en grote culinaire reputatie, die niet bestaat uit de toepassing van een aantal vaste regels en recepten, maar vooral uit de kunst nieuwe schotels en smaken te creëren. Maar ook binnen dat laatste streven vallen vele modes en variaties te onderkennen. De houding ten opzichte van voedsel blijkt bovendien klassegebonden. Zo hoort voor de oude arbeiders- en lagere middenklassen het overvloedige eten en drinken tot de kunst van het goede leven, en vooral de kookkunst van de eigen moeder wordt gewaardeerd. De hogere klassen hebben daarentegen een voorkeur voor nieuwe delicate en exotische gerechten die met enige inventiviteit bereid worden. Het gaat hen er ook niet om hun gasten te vullen, maar om hun tongen te strelen met lichte, verrassende en ‘interessante’ gerechten.

Naast de reputatie op culinair gebied is Frankrijk bekend om zijn haute couture, met name als Dior, Chanel, Cardin, Ricci en Saint-Laurent. Ook hier beschrijft Zeldin interessante ontwikkelingen. Zo blijkt de gewoonte dat de mode zich elk jaar wijzigt van betrekkelijke recente oorsprong te zijn. De Franse modekoning uit de eerste helft van deze eeuw, Poiret, ontwierp nooit één stijl waarnaar een ieder zich had te voegen. Hij had een grote afkeer van de eenheidsstijl van Amerikaanse vrouwen die er volgens hem uitzagen als een geüniformeerd massa-weeshuis. Hij zag als zijn taak om voor ieder individu de kleren te ontwerpen die haar of hem het best stonden. Aan Christian Dior valt het huidige misverstand over de betekenis van de Parijse mode te wijten: ‘Zijn new look deed vrouwen over de hele wereld plotseling hun oude kleren wegwerpen, zich buigen voor de suprematie van Parijs, en een universele stijl aannemen’. Tegenover Dior, die op vrij abstracte wijze een enkel modebeeld ontwerpt dat dan een seizoen lang richtinggevend is, plaatst Zeldin Yves Saint-Laurent. Deze gaat juist uit van de individualiteit van de ‘moderne vrouw’, die een eigen stijl zoekt en niet elk jaar geheel van garderobe wisselt. In plaats van het enerverende stijgen en dalen van de roklengte wil hij vrouwen een basisgarderobe bieden waarop ze naar eigen smaak en stijl kunnen variëren. Wat The French doet uitstijgen boven het anekdotische Jan Brusse-niveau is het feit dat Zeldin dergelijke wetenswaardigheden aanvult met degelijke cijfers over het consumptiepatroon van de Fransen, en dan blijken deze van alle Europeanen het kleinste deel van hun inkomen aan kleren te besteden.

Grootouders

Ook de verhoudingen op het werk en in de liefde worden aan een dergelijk gevarieerd onderzoek onderworpen, en ook hier een variété van gegevens. Zo blijkt de rol van de grootouders in Frankrijk de laatste tijd eerder versterkt dan verzwakt te zijn. Er leven ook steeds meer grootouders, en minder broers en zusters. Ze wonen merendeels dicht bij hun kinderen, en passen op de kleinkinderen als de ouders uit werken gaan. Het feit dat er meer gepraat wordt over generatieconflicten ziet Zeldin niet als reden voor een vermindering van het onderling contact, maar juist als gevolg van de toename hiervan.

claude serre

Voor een deel zijn de ontwikkelingen die Zeldin beschrijft niet uniek voor Frankrijk. Zo is de toename van het zogenaamd voorechtelijk geslachtsverkeer en het afsterven van het oude ideaal van de maagdelijke bruid een algemener verschijnsel, evenals de schommelingen in de houding van de moeders tegenover hun pasgeboren kinderen. De instinctieve zekerheid waarmee moeders geacht werden met hun baby's om te springen werd ook in Frankrijk door de opkomst van de medische professie aangetast. De dokter en diens voorschriften werden als onmisbaar beschouwd voor een verantwoorde voeding en opvoeding, maar hierin valt volgens Zeldin een kentering in te bespeuren: het moederlijk instinct wordt weer in ere hersteld. Het kan zijn dat Frankrijk hierin voor ligt, maar ook in Nederland zijn de stemmen die weer willen steunen op de ‘natuurlijke’ moedergevoelens, zonder al die geautoriseerde leefregels, de laatste tijd weer sterker gaan klinken.

Zeldins beeld van de ‘gewone’ Fransen wordt doorspekt met fragmenten over beroemdheden. Zo leren we Brigitte Bardot van onverwachte zijde kennen. In plaats van de gangbare visie van Bardot als moderne bevrijde vrouw beschrijft Zeldin haar als een negentiende-eeuwse romantica, die door haar eerste man, de filmer Roger Vadim, onder druk werd gezet om zich te presenteren als een onbereikbare erotische fantasie waarbij ze zich dommer voor moest doen dan ze was. Bardots uitspraken over vrouwen zijn navenant: vrouwen zijn, zo meent ze, zwak, teer en kwetsbaar, en ze moeten niet proberen het leven van een man te leiden.

Een van de interessantste interviews uit The French is die met de anonieme auteur van l'histoire d'O, een vrouw die jarenlang editor was van een van 's lands meest gerespecteerde literaire tijdschriften. Afkomstig uit de hogere middenklasse begon ze op haar veertiende pornografie te lezen uit de bibliotheek van haar vader. Ze begon met Boccaccio, wat haar vader te moeilijk voor haar vond, waarop een neef werd opgetrommeld die haar moest voorlichten. Deze wond er geen doekjes om, en nam haar mee naar een bordeel om het ‘live’ te kunnen aanschouwen. In het gezin werd met geen woord meer over het onderwerp gerept, maar de fantasiewereld van de latere schrijfster werd onmiskenbaar geprikkeld. Ze begon zichzelf in bed fantasieverhalen te vertellen, en l'histoire d'O is een getrouwe transcriptie van de fantasieën die ze als jong meisje had.

En zo zou ik door kunnen gaan. De vermaarde stijl van de Franse academici wordt door Zeldin vergeleken met de Franse keuken: in beide gevallen, zo stelt hij, gaat het om een zeker artistiek vermogen. Franse intellectuelen zijn erfgenamen van een traditie waarin het denken, net als een subtiel gekruide schotel, een brouwsel hoort te zijn waarin wetenschap doortrokken is van poëzie en filosofie. Het huidige Frankrijk kent 130.000 intellectuelen, een getal dat (toevallig?) overeenkomt met het aantal priesters dat Frankrijk in de achttiende eeuw telde.

Weinigen zullen echter, naar ik vrees, zulke inspirerende brouwsels van feiten en beelden kunnen creëren als Zeldin in dit boek heeft gedaan.

Natuurlijk valt er veel tegen The French in te brengen. Zeldins werkwijze is impressionistisch, hij gebruikt te hooi en te gras wat hij tegenkomt, en de diversiteit langs lijnen van klasse en regio is groter dan hij in dit portret van een volk kan laten uitkomen. Het is de vraag hoe zwaar daar aan getild moet worden. Al te veel consideratie met alle variatie en nuance doet immers elke pen verstijven. De kracht van The French zit echter niet zozeer in de grote lijn of de synthese; het beeld blijft, zoals gezegd, eerder wat fragmentarisch, zonder dat gepoogd wordt deze fragmenten bijeen te voegen in een samenhangende visie. De kracht van het boek zit vooral in de overdaad aan thema's, beelden en impressies; voer voor vele honderden onderzoekers die Zeldins portret van de Fransen kunnen aanvullen, nuanceren en corrigeren. Maar vele mieren maken een hoop, nog geen huis, en er zal een krachtige architect, krachtiger dan Zeldin, aan te pas moeten komen om van alle onderdelen een samenhangend bouwwerk te maken.

■