Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 9]

david levine

Toergenjevs geestdrift
Zeven verhalen die zijn leven bestrijken

Faust en andere verhalen door Iwan Toergenjev Vertaling Marja Wiebes en Yolanda Bloemen Uitgever: De Arbeiderspers, 246 p., f36,50
Karel van het Reve

Toergenjev was gauw geestdriftig over iemand of iets. Als iemand die hij bewonderde doodging, bracht hij zichzelf soms in moeilijkheden door luide van zijn ontroering blijk te geven. Bij de dood van Gogol schreef hij een stukje waarin hij Gogol een groot man noemde. Dat leidde tot zijn arrestatie en verbanning naar zijn landgoed. Toen Flaubert stierf, richtte hij zich tot het Russische publiek met een oproep om geld te sturen voor het oprichten van een monument - wat hem in Rusland geweldig kwalijk genomen werd, want waarom brengen die Fransen dat geld zelf niet bijeen en waar bemoeit Toergenjev zich mee en Gogol heeft nog niet eens een monument en denk eens aan al die Russische kinderen die niet genoeg te eten hebben. Toen de Franse staatsman Gambetta begraven werd liet Toergenjev namens vele landgenoten een krans bezorgen en stelde de Parijse pers daarvan in kennis - daarmee de indruk wekkend dat hij via andermans begrafenis in het nieuws wilde komen.

Vaak was zijn geestdrift min of meer traditioneel: Goethes Faust was iets geweldigs. Toergenjev zou woedend geworden zijn als hij Lodewijk van Deyssel had horen zeggen dat de Faust ‘van papiermaché’ was. Slechts in enkele gevallen verzette hij zich tegen de smaak van zijn tijd: in socialisme, Sarah Bernhardt en Victor Hugo zag hij niet veel.

Even naïef als zijn bewondering voor grote mannen was zijn trouw aan de in zijn jeugd gebruikelijke genres. Hoewel hij heel gevoelig was voor kritiek, alles aan vrienden liet lezen voor hij het liet drukken en iedereen groot gelijk gaf die er niets aan vond, ging hij toch met grote hardnekkigheid zijn gang en publiceerde hij menigmaal dingen waarvan hij van tevoren wist dat ze ‘niet van deze tijd’, ‘niet relevant’ of ‘elitair’ gevonden zouden worden.

Een aardig voorbeeld voor Toergenjevs vasthouden aan gevestigde literaire reputaties en genres is het verhaal in brieven Faust uit 1856, biografisch interessant omdat het een vrij nauwkeurige beschrijving van Toergenjevs landgoed bevat en reminiscenties aan zijn verliefdheid op het zusje van Tolstoj, dat net als de heldin van het verhaal niet van gedichten en romans hield. Zowel Toergenjev als de held van Faust putten zich uit in propaganda en declamatie en het meisje in het verhaal wordt bekeerd tot de poëzie. Tot haar ongeluk wordt ze ook verliefd op de held. Omdat ze getrouwd is met een wat onbenullige brave man, en een kind heeft, en bovendien onder plak zit van een - overigens dode - moeder kan er uit dit alles niets goeds voortkomen en sterft zij aan de ‘zenuwkoorts’, die in de negentiende-eeuwse literatuur vaak optreedt in zulke gevallen.

Menige Russische criticus van die tijd was niet tevreden met deze afloop: de held had die heldin aan die pruttige omgeving moeten ontrukken om samen groots en meeslepend te gaan leven, colporterend met Recht voor allen of Opzij of een ontmoetingscentrum leidend voor gevallen meisjes of gesjeesde studenten.

Een kleine dertig jaar geleden verscheen in Van Oorschots Russische Bibliotheek de Verzamelde werken van Toergenjev in vier delen. Daar zaten alle romans in (deel 1 en 4), een toneelstuk (deel 4), de Jagersverhalen (deel 2) en de andere verhalen op twaalf na (deel 2 en 3). Zeven van die twaalf zijn nu verschenen in de bundel Faust en andere verhalen, vertaald door Marja Wiebes en Yolanda Bloemen en fraai uitgegeven (met een landschap van Tsjechovs vriend Levitan op de omslag). Deze zeven verhalen bestrijken een groot deel van Toergenjevs leven: aan de Briefwisseling is hij begonnen in 1844, en het Lied van de triomferende liefde heeft hij afgemaakt in 1881.

Gogol

Het minst geslaagde van de zeven lijkt mij Petoesjkov - het verhaal van een schuwe, vadsige officier die verliefd wordt op een meisje dat in een bakkerij werkt, door bemiddeling van zijn oppasser nader met dat meisje kennismaakt en bij haar intrekt, tot hij merkt dat zij hem bedriegt en weer naar zijn oude woning teruggaat. Maar zonder haar houdt hij het niet uit en weer trekt hij bij haar en haar tante in - nu niet als betalend minnaar, maar als kostganger. Tussendoor wordt hij door zijn chef, een ruwe majoor, ter verantwoording geroepen omdat zijn gedrag niet passend is voor een officier. Je kunt het verhaal beschouwen als een mislukte poging om in de stijl van Gogal te schrijven. Gogol verstond de kunst om over nogal minne en vulgaire mensen te schrijven en tegelijk sympathie voor ze te wekken - zoals Jaap Vegter tegelijk de volstrekte onbebulligheid van Johan laat zien en ons toch een diepe sympathie voor deze domme en luie naprater bijbrengt. Toergenjev kon dat eigenlijk niet. Zijn kracht lag elders.

Je zou kunnen zeggen dat Gontsjarov Petoesjkov tot nieuw en beter leven gewekt heeft in Oblomov, die ook op de divan ligt, ook verwijtend wordt toegesproken door zijn knecht, en ook eindigt als een soort kostganger bij een vrouw beneden zijn stand.

Het Dagboek van een overtollig mens is het dagboek van een stervende jongeman, die opschrijft hoe hij verliefd geweest is op een meisje dat hem nauwelijks opmerkte en zich het hoofd op hol liet brengen door een rijke edelman uit Petersburg, een vorst N. De held duelleert met vorst N. en bezorgt hem een fraai ogende hoofdwond, de vorst schiet edelmoedig in de lucht. Om die vorst tot een duel te krijgen heeft de held hem een nietsnut en een parvenu genoemd. ‘Ik kan u niet verbieden mij een nietsnut te noemen, maar een vorst N. kan geen parvenu zijn,’ legt de vorst uit, die zich keurig gedraagt, maar wel dat meisje in de steek laat en met de noorderzon vertrekt. De held is nu opeens de held, maar dat helpt hem niet want het meisje trouwt uit ergernis met een ander. Men zegt wel dat door dit verhaal de mode ontstaan is om de Russische literatuur te zien als de literatuur van de ‘overtollige mens’ en Rusland als een land dat bij voorkeur zulke overtollige mensen voortbracht. Edmund Wilson geloofde dat.

De Herberg komt nog het dichtst bij de Jagersverhalen: een lijfeigene, Akim, wordt door zijn meesteres, zijn jonge vrouw en haar minnaar op schandelijke wijze van zijn herberg beroofd. Hij wil de herberg in brand steken en zijn rivaal doden, maar wordt gepakt en ziet in dat hij iets verkeerds van plan was. Sommige vrienden van Toergenjev waren met dit verhaal niet zo ingenomen. De herberg van de brave oom Akim leek hun te veel op de negerhut van de brave oom Tom. Maar de ‘slavofielen’, de Aksakovs en de Solzjenitsyns, vonden juist dat uit dit verhaal bleek dat de Russische boer een ‘groot leermeester en verkondiger van het ware goede van de Christelijke leer’ was - een uitleg waar de redelijke Toergenjev het ‘moeilijk mee eens kon zijn’. Interessant is hier dat een verzonnen figuur als bewijs beschouwd wordt voor het in werkelijkheid bestaan van een bepaalde soort mensen.

Schilderkunst

De Briefwisseling gaat over twee neven die ergens in de provincie twee zusjes het hof hebben gemaakt, maar het is niet tot een aanzoek gekomen, in het ene geval omdat neef Theo zusje Marja niet wil hebben, in het andere geval omdat het andere zusje Alexej niet wilde. Een tijdje later, terug in Petersburg, begint Alexej (gehoord hebbende dat Theo met een heel ander meisje gaat trouwen) een briefwisseling met Marja - een briefwisseling die tenslotte zo hoog oploopt dat hij besluit Petersburg te verlaten en Marja op te zoeken. Maar het komt er niet van: op het laatste moment wordt Alexej verliefd op een wat domme, niet erg mooie, vulgaire danseres. ‘Ze sliep negen uur per dag, ze hield van eten, las geen letter behalve kranteartikelen waarin over haar gesproken werd en het hoogstwaarschijnlijk enige tedere gevoel dat ze in haar leven koesterde was haar affectie voor il signore Carlino, een klein inhalig Italiaantje, dat bij haar als secretaris in dienst was en met wie ze later getrouwd is.’ Uit deze zin kun je opmaken dat de vertaalsters echt Nederlands kunnen schrijven, wat bij vertalers niet zo erg vaak voorkomt.

Net als Faust is de Briefwisseling een briefwisseling, en in de laatste brief vertelt Alexej aan Marja van die danseres en dat hij op sterven ligt - want de dood, die in het gewone leven vaak zeer ongelegen komt, is voor de schrijver van fiction een uitkomst.

Aan Verschijningen ligt Toergenjevs belangstelling voor de schilderkunst ten grondslag. Hij geloofde wat in zijn tijd velen geloofden: dat schilders ‘belangrijke’ taferelen moesten uitbeelden. De banneling die uit Siberië terugkomt, of op weg naar Siberië afscheid neemt van zijn moeder. Iwan de Verschrikkelijke en Peter de Grote, bezig hun zoons te vermoorden. Napoleon op Sint Helena - en in houding en gebaar drukken de afgebeelden iets uit. Bijvoorbeeld: op het schilderij waarop koningin Wilhelmina voor het eerst weer Nederlandse bodem betreedt, trekt ze een gezicht of ze alle delen van Loe de Jong gelezen en begrepen heeft. Zulke dingen vond Toergenjev mooi, en hij wilde een verhaal maken waarin de ‘ik’ langs allerlei historische schilderijen loopt en vertelt wat hij ziet. Tableaux d'une exposition dus. Maar hij voelde wel dat zo iets al te onnozel op de lezer zou overkomen, en daarom schreef hij een verhaal waarin hij door een onduidelijke

Vervolg op pagina 23